کد مطلب:183056 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:271

مقدمه
ابعاد شخصیتی معصومان علیهم السلام از جمله امام سجاد علیه السلام چنان گسترده است كه در هر بعدی از نیازهای بشری می توان الگوی كاربردی، ارائه و تشنگان هدایت را از سرچشمه های فضائل آنان سیراب كرد. بی شك یكی از مشخصه های بشر از آغاز خلقت تا كنون - و قطعا تا پایان جهان - زندگی جمعی اوست; اجتماعی كه در آن هر كس بر اساس استعدادها و نحوه برخورداری از امكانات، موقعیتی می یابد و در تعامل با دیگران نیازمندی های خود را رفع می كند و در مقابل آن، نیازهای دیگران را برطرف می سازد. اعضای جامعه بشری - كه ما هم عضوی از آن هستیم - هیچ كدام به تنهایی توان رفع نیازهای ضروری برای تداوم حیات را ندارند. از این رو با رو آوردن به «زندگی جمعی » هر كدام بنابر استعداد و توان خود، بخشی از نیازهای دیگران را تامین می كند تا در برابر، آنان هم نیازهای وی را رفع كنند. امام سجاد علیه السلام به خوبی می دانست كه بی نیاز مطلق، خداست و غیر او، همه به هم نیازمندند. لذا وقتی شنید مردی می گوید: خدایا! مرا از خلق خود بی نیاز كن. فرمود:

«لیس هكذا، انما الناس بالناس ولكن قل: اللهم اغننی عن شرار خلقك [1] ; این گونه نیست، مردم به مردم نیازمندند. اما بگو: خدایا! مرا از مردم بد كیش بی نیاز كن.»

به این دلیل ما باید به یك حقیقت مهم و در عین حال فراموش شده توجه كنیم و آن، حقی است كه جامعه (و افراد آن) به دلیل ایفای نقش در تداوم زندگی ما دارند. و این، همان حقی است كه امام زین العابدین علیه السلام در كنار دو حق دیگر (حق خدا و حق خود) در رساله حقوق از آن یاد می كند و حقوق گروههایی مثل رهبران، زیردستان، خویشان، نیكوكاران و توده های مردم مانند همسایه، رفیق، شریك، سائل و نیازمند و حتی حقوق اموال و... را تذكر می دهد. و از همین جایگاه است كه انسانها جهت ادای این حقوق موظف به «خدمت » به هم هستند. در واقع اسلام با این دید دقیق و عمیق، خاستگاه «خدمت به خلق » را «حق خلق » می داند و معتقد است مردم باید خادم هم باشند چون به گردن هم حق دارند.

این حق گاه چنان روشن است كه مردم را به پاسخگویی متقابل وادار می كند، مانند حق پدر، معلم، و گاه به واسطه و پنهان است مانند حق نیازمندان، مستضعفان و... كه با دقت در زنجیره اجتماع می توان حقوق آنها را نسب به خود كشف كرد و آنگاه است كه خدمت به آنان نیز ضروری می شود.

درك این تحلیل وقتی راحت تر خواهد شد كه بدانیم مردی از امام زین العابدین علیه السلام درباره «حق معلوم » در آیه شریفه «والذین فی اموالهم حق معلوم - للسائل والمحروم » [2] سؤال كرد و امام فرمود: «حق معلوم، چیزی است كه شخص از مال خود بیرون می كند و آن غیر از زكات و صدقه واجب است.» آن مرد پرسید: با این مال چه بكند؟ امام فرمود: «با آن صله رحم می كند و به ضعیفان كمك می نماید و رنج ایشان را برطرف می سازد و یا به برادر دینی اش محبت می كند و گرفتاری او را برطرف می سازد.» [3] .

امام سجاد علیه السلام با تعابیر دیگر نیز این پیوند و علقه اجتماعی بشر به هم را یادآور و «حق خدمت » ناشی از آن را هم متذكر می شود. از جمله با عنوان «برادری مردم » چنین می فرماید: «بئس الاخ یرعاك غنیا و یقطعك فقیرا [4] ; بد برادری است كه در وقت توانگری به تو توجه دارد و در وقت نیازمندی از تو می برد.» بر اساس برادری دینی و اجتماعی، مؤمنان موظف به رعایت مودت به هم هستند و ترك وظیفه امری مذموم شمرده می شود و به معنای ضایع كردن حقوق دیگران است.


[1] تحف العقول عن آل الرسول، ص 278.

[2] معارج/24 و 25.

[3] وسايل الشيعه، ج 6، ص 69.

[4] زندگاني امام زين العابدين عليه السلام، عبدالرزاق موسوي مقرم، ص 316 نقل از لواقع الانوار، شعراني، ص 28.