کد مطلب:223656 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:215

نیشابور
حدود و وضع طبیعی: نیشابور محدود از شمال به كوههای بینالود و شهرستان قوچان - از مشرق به شهرستان مشهد و دهستان كدكن از تربت حیدریه و از جنوب به شهرستان كاشمر - از مغرب به شهرستان سبزوار - خاك نیشابور كه در دامنه جنوبی كوههای بینالود واقع شده در قسمت شمالی كوهستانی و سردسیر و در مركز معتدل و در جنوب نسبتا گرم می باشد.

شهر نیشابور

شهر نیشابور كه از شهرهای قدیمی و مهم ایران محسوب و همردیف شهر ری بوده در 36 درجه و 12 دقیقه عرض شمالی 58 درجه و 40 دقیقه طول شرقی واقع و ارتفاع آن از سطح دریا قریب 1200 متر و از مشهد مرتفعتر است.

بنای شهر نیشابور را بعضی از مورخین به شاپور اول و برخی بشاپور دوم ساسانی نسبت می دهند و اسامی قدیمی آنرا اپرشهر - ابرشهر یا ایرانشهر ذكر نموده و در ادوار قدیمی آنرا مركز خراسان نوشته اند كه دارای اهمیت تجارتی بوده و بنا بگفته ابن حوقل همیشه در نیشابور عده زیادی نمایندگان صنعتگران و بازرگان كشورهای مختلفه برای داد و ستد جمع می شده اند در زمان الب ارسلان سلجوقی نیشابور بنام شادیاخ یا شایگان موسوم و یكی از شهرهای مهم



[ صفحه 42]



و آباد بوده است و در اواخر سلطنت سلطان سنجر طوائف غزشهر مزبور را پس از جنگهای خونین مسخر نموده و بكلی خراب و ویران كردند و كتابخانه مهم و معروف آنرا آتش زدند و در حمله مغول نیز شهر نیشابور بكلی ویران و قتل عام شد و در سال 669 هجری زلزله شدیدی آنرا خراب كرد ولی میرزا شاهرخ پسر امیر تیمور گوركانی مجددا آنرا ساخت - برای روشن شدن اهمیت شهر تاریخی نیشابور آنچه یاقوت حموی در معجم البلدان نگاشته ذیلا نقل می شود:

نیشابور بفتح اول آنست كه عامه آنرا نیشاوور می نامند شهریست بزرگ دارای فضائل بسیار منبع علماء و معدن فضلا و من در مدت سیاحتم نظیر آن شهری ندیده ام. بطلمیوس در كتاب الملحمة می گوید طول شهر نیشابور هشتاد و پنج و عرض آن سی و نه درجه و آن خارج از اقلیم چهارم و در اقلیم پنجم است - درزیج ابی عون اسحق بن علی آمده كه طول نیشابور 80 درجه و عرض آن 37 و جزو اقلیم چهارم است - در وجه تسمیه این شهر اختلاف است بعضی گویند وقتی شاپور از آن می گذشت نی زیاد در آن دیده و گفت خوبست كه از اینجا شهری باشد و از آن وقت نیشابور (نی شاپور) نامیده شده - بعضی گویند وقتی شاپور بگفته ی منجمین از مملكت خود خارج شد یاران او در جستجوی او در اطراف بلاد پراكنده بودند تا بعضی باین شهر رسیدند و او را باز نیافتند و گفتند نیست شاپور (نی شاپور) پس از آن باین نام خوانده شد - از نامهای نیشابور ابرشهر و ایرانشهر ولی صحیح آنست كه ایرانشهر میان قادسیه و جیحون می باشد - از ری تا نیشابور 160 و از آن تا سرخس 40 و از مروشاهجان تا سرخس 30 فرسنگ است آب مشروب غالب اهل نیشابور از قنواتی است كه در زیر زمین جاری و از حوض خانه و سردابهای آنها عبور می نماید - وقتی در این شهر بودم نعمت و میوه جات فراوان و از جمله ریباس آن بود كه در دنیا مثل آنرا كسی ندیده و وزن هر یك از یك من متجاوز بود...».

و هم چنین عین مندرجات نزهة القلوب ذیلا نقل می شود: «ربع نیشابور و در او چند شهر است و هوایش اكثر معتدل است نیشاپور از اقلیم چهارم است و اكنون ام البلاد خراسان طولش از جزایر خالدات (صب لب) و عرض از استوا، (لوكا) طهمورث دیوبند ساخته بود بعد از خرابیش چون اردشیر بابكان در مغازه ی شهر نه بساخت شاپور بن اردشیر حاكم خراسان بود از پدر آنشهر را درخواست كرد و او مضایقه نمود شاپور را غیرت آمد و آنجا تجدید عمارت



[ صفحه 43]



كرد و نه شاپور نام نهاد نشاپور اسم علم آن شد و عرب نیشابور خواندند دور باروش پانزده هزار گام است و بر شیوه ی رقعه ی شطرنج هشت قطعه در هشت قطعه نهاده اند و اكاسره را عادت بودی كه شهرها را بر شكل جانوران و اشیاء ساختندی شاپور ذوالاكتاف در زیادتی عمارت آنشهر سعی نمود و دارالعماره ی خراسان در عهد اكاسره تا آخر عهد طاهریان در بلخ و مرو بودی و چون دولت بنی لیث رسید عمرو بن لیث در نیشابور دارالعماره ساخت و نیشابور دارالملك خراسان شد و در سنه ی خمس و ستمائه»605«آنشهر بزلزله خراب شد هم در آن حوالی شهری دیگر ساختند و شادیاخ خواندند دور باروش 6900 گام بود در سنه تسع و سبعین و ستمائة»679«آن بزلزله خراب شد بگوشه ی دیگر شهری ساختند كه اكنون ام البلاد خراسان آنست در پیش كوهی نهاده است بر جانب قبله دور باروش پانزده هزار گام است و آبش از قنوات ضیاع در میان شهر گذرد و در شیب مساكن و در آنجا عمارات و حوضحانه ساخته اند و آب رود از كوهی می آید كه در شمال شرقی نیشابور است و آن كوه بغایت بلند است و از كوه تا نیشابور دو فرسنگ بیش نیست و در این دو فرسنگ بر این دو رودخانه چهل آسیا ساخته اند و آب چنان تیز آید كه یك خروار گندم در دلو آسیا می كنند بمقدار سر دو جوال دوختن آن یك خروار آرد شده می باشد چنانكه درازگوش در دنبال هم می رسد - بر جانب شمال بر قبه كوه بمساحت پنج فرسنگ بر گریوه برآید كه چشمه ایست كه چشمه سبز می گویند و آبی شیرین و سبز بیرون می آید و امیر چوچان بر لب آن چشمه كوشكی ساخته است چون بر بام كوشك برآیند میانه چشمه می نماید... از مزار اكابر اولیا در نیشابور تربت ابوعثمان جهرمی و ابوعلی ثقفی و عبدالله مبارك و شیخ فرید الدین عطار است. [1] .

شهر قدیم نیشابور پس از خرابی و قتل عام كه بوسیله غزها و چنگیزخان در آنجا در اثر زلزله های متوالی نیز آسیب و خرابی یافته و تا حال بآبادی سابق نرسیده است ابنیه قدیمی كه اكنون در شهر نیشابور موجود است مهمترین آنها عبارتند از:

1 - بقعه امامزاده محمد محروق فرزند علی بن محمد بن علی بن الحسین علیه السلام كه بنای بقعه آن در زمان سلطان حسین بایقرا و بنای ایوان آن در دوره شاه طهماسب صفوی و در سنه ی 1119 هجری تعمیر شده و بنای مزبور در جنوب شرقی شهر نیشابور واقع و تا شهر 4 كیلومتر فاصله دارد.



[ صفحه 44]



2 - آرامگاه حكیم عمر خیام نیشابوری در باغ امامزاده محمد و بنای آن بفاصله 10 متر در سمت شرقی بقعه امامزاده واقع است و آرامگاه حكیم عمر خیام در زمان رضاشاه فقید از سنگ مرمر بطرز زیبائی ساخته شده و اشعار منتخبه از رباعیات آن حكیم در اطراف سنگهای آرامگاه نقر شده و آرامگاه مزبور بدون سقف است.

3 - آرامگاه فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری معروف بشیخ عطار بفاصله 3 كیلومتر در جنوب شرقی نیشابور واقع و آنچه معروف است مقبره مزبور در زمان محمد شاه قاجار و بدستور او ساخته شده است شیخ فریدالدین عطار از علمای بزرگ و از اعاظم و بزرگان صوفیه محسوب و اهل تصوف نسبت باو اعتقاد بسیار داشته و برای او كرامات زیاد قائلند - شیخ عطار علاوه از اشعار زیادی كه در توحید و معارف دارد منصف كتاب منطق الطیر و مصیبت نامه نیز می باشد شیخ عطار در سال 627 هجری در نیشابور وفات یافته است ولی بعقیده بعضی از مورخین مشارالیه در فتنه مغول كشته شده است و چون در ظرف چند سال اخیر نسبت بتعمیر بنای مزبور اقدامی بعمل نیامده متأسفانه بقعه شیخ عطار رو بانهدام و خرابی است.

4 - آرامگاه فضل بن شاذان مكنی به ابومحمد در پنج كیلومتری مشرق شهر نیشابور واقع در مشارالیه از اعاظم علماء شیعه در حدیث و فقه محسوب و صاحت تألیفات متعدد است تاریخ وفات او سال 260 هجری ولی بقعه و مرقدش دارای بنا و ساختمان قابل توجه نبوده تا در سال 1326 شمسی اهالی نیشابور كه باو اعتقاد كامل دارند درصدد تعمیر و ساختمان بنای بقعه مزبور برآمده اند. [2] .

5 - مسجد جامع نیشابور از ابنیه تاریخی و قابل توجه محسوب و بنای آن در سال 899 هجری ساخته شده و بانی آن علی پهلوان گرجی پسر بایزید بوده است.

6 - مقبره مرحوم كمال الملك غفاری نقاش معروف قرن اخیر ایران در قسمت شمالی آرامگاه شیخ عطار واقع و هیچگونه بنا و تزئینات و حتی سنگ قبر هم ندارد و شایسته مقام این هنرمند نامی ایران است كه بنای مناسبی برای مقبره او ساخته شود.

شهر فعلی نیشابور با اینكه در سر راه عمومی تهران بمشهد واقع و فاصله آن تا تهران 776 و تا مشهد 137 و تا سبزوار 176 كیلومتر است معهذا چندان ترقی ننموده و دارای 5 خیابان جدید می باشد و یك بیمارستان 30 تختخوابی بنام بیمارستان عطار دارد و سایر بناهای جدید شهر



[ صفحه 45]



عبارتند از ساختمان شهرداری - آسایشگاه - دبیرستان خیام - دبستان كمال الملك.

علاوه از ابنیه و ساختمانهای قدیمی و جدید كه ذكر شده در اطراف نیشابور آثار خرابه های شهرهای قدیمی موجود است كه در حفاریهای معموله آثار عتیقه و مدارك تاریخی گرانبهائی بدست آمده و آثار مزبور بنام ابنیه آلب ارسلان و نقاط مجاور آن. 2 - تپه آهنگران. 3 - تپه شادیاخ. 4 - تپه نزدیك جاده مشهد جزو آثار باستانی بثبت رسیده است و از طرف عتیقه شناسان آمریكائی تحت نظر اداره باستان شناسی حفریاتی در آنجا شده و اكنون هم مشغول می باشند.

در شهر نیشابور دو دبیرستان و ده دبستان دایر است و جمعیت شهر نیشابور قریب 28104 نفر می باشد.

تا اینجا از 10 شهر خراسان كه امروز حوزه مستقل فرمانداری می باشد با جمال سخن گفتیم و مقدمه بیان تاریخ جغرافیائی محور خراسان یعنی مشهد مقدس امام هشتم قرار دادیم و اینك باصل موضوع یعنی اوضاع عمومی مشهد و جریان تاریخ در ارزش و اهمیت این شهر و علل شهرت و آبادانی مشهد و شرح حال هشتمین پیشوای مقدس اسلام شروع مینمائیم و امید است مطالب مبوب و مفصل كتاب بهم پیوسته گردد و نتیجه مطلوبه برای خوانندگان عزیز دست دهد.


[1] نزهة القلوب صفحات 147 تا 149.

[2] شرح حال فضل بن شاذان و ساير علماء را در كتاب دائرةالمعارف رجال مفصل نگاشته ام.