کد مطلب:149864 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:313
معاویه
[1] .
قصد و مرام پیغمبر اكرم، تأسیس یك جامعه ی انسانی بود كه در سایه ی عدل و مساوات در زیر لواء توحید، افراد بشر به راحتی و اخوت زندگی كرده، و به اخلاق فاضله، نفوس آنان تهذیب گردد؛ و به نظر دقیق كه به اصول و تعلیمات اسلام در قرآن بنگریم، معلوم می گردد كه هیچ نظری غیر از استوار كردن عقیده ی توحید و عدل و فضیلت، در میان نبوده، و سیرت خلفا و صحابه در عصر اول كه به اصول قرآن عامل بودند، به این معنی، بهترین و قویترین دلیل است. قصد ما در وضع و تألیف این رساله این است كه بدون تأثر از عوامل تعصب، حقائق را از منابع موثقه و مصادر قویه، بدون تحریف، با ذكر سند آنها نقل كنیم تا به وظیفه ی امانت علمی قیام نموده، از راه حق دور نشویم. بنابراین، آنچه از تتبع و نظر دقیق به كتب معتبره ی قدما و مورخین و اهل حدیث معلوم گردیده است، این است كه معاویه باطنا در تعقیب مرام پدر
خود، جز تأسیس یك سلطنت مطلقه ی عربیه، قصد دیگری نداشت، ولیكن دهاء و فطانت فوق العاده ی او ایجاب می كرد كه تظاهر به اسلام را برای وصول و نیل به مرام خود، وسیله قرار دهد، و در اول امر، وقتی كه حاكم دمشق بود و خلیفه ی ثانی به بیت المقدس و صفحه ی دمشق آمد، [2] زمانی كه معاویه را دید، گفت:«هذا كسری العرب.» [3] طبری می گوید: «فقالوا ذوو رأی العرب و مكیدتهم معاویة بن ابی سفیان و عمرو بن العاص و المغیرة بن شعبة و قیس بن سعد [4] و من المهاجرین عبدالله بن بدیل [5] الخزاعی و كان قیس و ابن بدیل
مع علی (ع) و كان المغیرة بن شعبة و عمرو مع معاویة.» [6] از این كلام خلیفه ی ثانی، چنین استفاده می شود كه نمونه ای را كه از وضع سلطنتی و مادی پادشاه با عظمت و جاه ایران، كسری، شنیده بود، از اعمال و اخلاق معویه مشاهده نمود؛ از آن وقت پایه ی امارت مطلقه را می ریخت. بنابراین، محض نیل به مقصود، خود را به تعقیب سیاستی مثل سیاست مكیافیلی مشهور، [7] مجبور و مقهور می دید، در حالی كه در عصر خلفا وقتی كه ابوهریره پانصد هزار درهم از بحرین نقد به بیت المال مسلمین وارد كرد، خلیفه ی ثانی به منبر رفت و مسلمانان را مخاطب ساخته، گفت: «ایها الناس قد جائنا مال كثیر فان شئتم كلنا لكم كیلا و ان شئتم عددنا لكم عدا.» [8] آن وقت یكی از حاضرین به او گفت: اگر خلیفه مقداری از نقد بیت المال برای روز احتیاج و روزی كه یك حادثه واقع گردد، نگهدارد، بسیار مناسب است. به سختی گوینده را جواب داد: «تلك كلمة القاها الشیطان علی فیك، وقانی الله شرها و هی فتنة لمن بعدی انی لا اعد للحادث الذی یحدث سوی طاعة الله و رسوله». [9] .
از این بیان، مقصود خلیفه ی ثانی ظاهر می گرد، كه غرضش در اثر متابعت اصول قرآن، جز راحتی افراد انسان و مساوات در میان آنان، نبود، و مال را غیر از این كه یك عنصر و ماده ی زندگی است و باید بدون مراعات منافع شخصی و رسیدن به شهرت و جاه، در راه راحتی و آسایش نوع انسان صرف كند، چیز دیگر نمی دانست، و به آسایش فقرا و محتاجین اهتمام كلی داشتند، ولیكن معاویه طلا و نقره و خراج ممالك اسلامی را برای جلب خاطر رؤسای قبائل عرب و رضامندی سیاسیین همعصر خود، صرف و بذل می كرد، و علاقه به راحتی اهل اسلام و آبادی مملكت اسلامی نداشت، و در بذل مال و سعی خود علاقه ی به رعایت قوانین و آداب اسلام، نداشت، و بزرگان مسلمانان نیز به این نكته متوجه بودند. این بود كه علی بن حسین فرمود: «ان علیا (ع) كان یقاتله معاویة بذهبه.» [10] به طوری كه در سیاست مكیافلزم مذكور شد، معاویه ارتكاب سیئات و منكرات را برای انجام مقصود و مرام خود، مباح می دید، و چندان علاقه به تعمیر و عظمت مملكت اسلامی نداشت؛ مخالفین خود را به وسائل ممكنه مغلوب و معدوم می كرد؛ عقبه و سد بزرگی كه در مقابل مقصد خود مشاهده می كرد، علی (ع) و پیروان او بود؛ حسن بن علی (ع) [11] و عده ای از شیعه را به وسائل مختلفه از سم و
غیره كشت؛ [12] وقتی كه بسر بن ارطاة [13] را به یمن با لشكر زیاد فرستاد، به او دستور داد كه هر كه در اطاعت علی (ع) باشد، بكش؛ و چون می خواست به هر وسیله باشد عقبه های وحشتناكی كه در مقابل چشم او هناك بود، محو كند، به وسائل مختلفه در ضدیت و مخالفت با علی (ع) و پیروان او، توسل می جست. ابن ابی الحدید از كتاب تفضیل ابی جعفر اسكافی نقل می كند كه معاویه صد هزار درهم به سمرة بن جندب [14] - كه از صحابه ی معتبر بن معدود
بود - داد تا روایت كند كه آیه ی «و من الناس من یعجبك قوله فی الحیاة الدنیا و یشهد الله علی ما فی قلبه و هو الد الخصام و اذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلك الحرث و النسل و الله لا یحب الفساد» [15] در حق علی (ع) نازل شده، و آیه ی «و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله» [16] در حق ابن ملجم نازل گردیده؛ اول امتناع كرد، تا چهارصد هزار درهم داد و او قبول نموده و روایت كرد. [17] بالجمله در میان صحابه و تابعین و رجال قرن اول هجری، مقاصد و اعمال سیئه ی معاویه و مخالفت او به قاعده ی اسلامی «الولد للفراش و للعاهر الحجر»
[18] كه زیاد را به پدر خود ملحق نمود، مورد طعن و رد مهم بود كه
بزرگان صحابه و تابعین این امر را از او مخالفت بزرگی با پیغمبر می دانستند؛ این بود كه ابن عباس در جواب نامه ی یزید بن معاویه می نویسد: «و مهما انسی من الاشیاء فلست انسی تسلیطك علیهم (یعنی اهل العراق) الدعی [19] بن الدعی الذی للعاهرة الفاجرة البعید رحما و اللئیم ابا و أما الذی اكتسب ابوك فی ادعائه له الماثم و المذلة و الخزی فی الدنیا و الاخرة لان رسول الله (ص) قال الولد للفراش و للعاهر الحجر و ان اباك یزعم ان الولد لغیر الفراش و لا یضر العاهر و یلحق به ولده كما یلحق ولد التقی الرشید و لقد امات ابوك السنة جهلاد و احیی الاحداث المضلة عمدا.» [20] و حسین بن علی (ع) در جواب نامه ی معاویه نوشت: «أو لست المدعی زیادا فی الاسلام فزعمت انه ابن ابی سفیان و قد قضی رسول الله (ص): ان الولد للفراش و للعاهر الحجر ثم سلطته علی اهل الاسلام یقتلهم و یقطع ایدیهم و ارجلهم.».
[21] و وقتی كه معاویه از ابی ذر غفاری [22] حركت و دعوت بر خلاف مصالح شخصی خود دید، به
عثمان نوشت: «ان اباذر قد ضیق علی» [23] و به امر عثمان او را به طرف مدینه به نزد عثمان فرستاد. ابوعثمان عمرو بن بحر الجاحظ [24] - كه از علمای معروف
قرن ثالث است - در رساله ی نابته [25] می گوید: «استوی معاویة علی الملك و استبد علی بقیة الشوری و علی جماعة المسلمین من الانصار و المهاجرین فی العام الذی سموه عام الجماعة [26] و ما كان عام جماعة بل كان عام فرقة و قهر و جبریة و غلبة و العام الذی تحولت فیه الامامة ملكا... و الخلافة عضبا [27] قیصریا و لم یعد ذلك اجمع الضلال و الفسق، ثم ما زالت معاصیه من جنس ما حكینا وعلی منازل ما رتبنا حتی رد قضیة رسول الله ردا مكشوفا و جحد حكمه جحدا ظاهرا فی ولد الفراش و ما یجب للعاهر مع اجماع الامامة ان سمیة لم تكن لابی سفیان فراشا و انه انما كان بها عاهرا فخرج بذلك من حكم الفجار الی حكم الكفار.» [28] این است كه اكثر علمای مسلمین، از فریقین، به كفر و الحاد معاویه
معتقدند. ابن ابی الحدید می گوید: [29] : «معاویة مطعون فی دینه عند شیوخنا رحمهم الله یرمی بالزندقه...» [30] .
اگر در جامعه ی مسلمین مخالفت با احكام قرآن و سنت پیغمبر، یا منكر، دیده می شد - مادامی كه مزاحم امارت مطلقه ی معاویه نبود - از آن نهی نمی كرد و مانع نمی شد؛ علاقه به تهذیب جامعه ی انسانی و تربیت توده ی اسلامی با اخلاق فاضله - به طوری كه خلفای سابقین بر آن اهتمام داشتند - نداشت؛ و بسیاری از مشكلات را به هوش و دهاء خود حل می كرد. به طوری كه سابقا ذكر شد، سیئات اخلاقی را برای وصول به مرام خود، مباح می دانست. ابن قتیبه
[31] در كتاب الامامة و السیاسة [32] تحت عنوان «ما حاول معاویة من تزویج یزید» شرحی می نویسد كه خلاصه ی آن
بدون تحریف و عصبیت ذكر می شود؛ [33] می گوید: «وقتی كه ارینب، دختر اسحق، طرف عشق و غرام یزید گردید و معاویه به توسط رقیق نام از عشق یزید مطلع گردید، شوهر ارینب، زن عبدالله سلام را از عراق عرب به وعده ی انتفاع و خیر خواست. در حضور ابوالدراء [34] و ابوهریره [35] - كه هر دو از صحابه ی معروف پیغمبر اكرم بودند - به عبدالله سلام وعده داد كه دختر خود را، در صورت رضای دختر، به او تزویج كند، و سرا دختر خود را تحریك كرد كه اگر ابوالدرداء و ابوهریره برای خواستگاری نزد تو آمدند، به آنها بگو آنچه پدر من صلاح می داند اطاعت دارم، ولی چون ارینب زن عبدالله است، می ترسم كه میان من و ارینب توافق حاصل نشود. و چون عبدالله سلام از این امر مطلع شد، در حضور این دو شخص صحابی، طلاق ارینب را گفت و معاویه یزید را از واقعه آگاه كرد، و مجددا دختر خود را تحریك كرد كه اقتران با عبدالله سلام را قبول نكند، و ابوالدرداء برای خواستكاری ارینب به عراق فرستاد، و این خدعه و دهاء در میان مردم منتشر گردیده، معاویه مورد طعن مردم شد.» [36] .
با این همه اعمال مخالف قوانین عقل و منافی اخلاق كریمه كه از معاویه ظاهر گردید و علماء ثقات و مشهور قرون اولیه ی اسلام ذكر آن را كرده اند، جای شگفت است كه مورخ و محقق مشهور، علامه عبدالرحمن بن خلدون، [37] در خاتمه ی جزء دویم از تاریخ خود، چنین می گوید: «و قد كان ینبغی ان تلحق دولة معاویة و اخباره بدولة الخلفاء و اخبارهم فهو تالیهم فی الفضل و العدالة و الصحبة.» [38] گمان می كنم در این كلام، میل و جانب متعصبین عصر خود را رعایت كرده است.
و دهاء معاویه از عصر پیغمبر اكرم در میان صحابه و مسلمین شهرت داشت؛ این بود كه خلیفه ی ثانی گفت: «تذكرون كسری و قیصر و دهائهما و عندكم معاویة». [39] .
قصد و مرام پیغمبر اكرم، تأسیس یك جامعه ی انسانی بود كه در سایه ی عدل و مساوات در زیر لواء توحید، افراد بشر به راحتی و اخوت زندگی كرده، و به اخلاق فاضله، نفوس آنان تهذیب گردد؛ و به نظر دقیق كه به اصول و تعلیمات اسلام در قرآن بنگریم، معلوم می گردد كه هیچ نظری غیر از استوار كردن عقیده ی توحید و عدل و فضیلت، در میان نبوده، و سیرت خلفا و صحابه در عصر اول كه به اصول قرآن عامل بودند، به این معنی، بهترین و قویترین دلیل است. قصد ما در وضع و تألیف این رساله این است كه بدون تأثر از عوامل تعصب، حقائق را از منابع موثقه و مصادر قویه، بدون تحریف، با ذكر سند آنها نقل كنیم تا به وظیفه ی امانت علمی قیام نموده، از راه حق دور نشویم. بنابراین، آنچه از تتبع و نظر دقیق به كتب معتبره ی قدما و مورخین و اهل حدیث معلوم گردیده است، این است كه معاویه باطنا در تعقیب مرام پدر
خود، جز تأسیس یك سلطنت مطلقه ی عربیه، قصد دیگری نداشت، ولیكن دهاء و فطانت فوق العاده ی او ایجاب می كرد كه تظاهر به اسلام را برای وصول و نیل به مرام خود، وسیله قرار دهد، و در اول امر، وقتی كه حاكم دمشق بود و خلیفه ی ثانی به بیت المقدس و صفحه ی دمشق آمد، [2] زمانی كه معاویه را دید، گفت:«هذا كسری العرب.» [3] طبری می گوید: «فقالوا ذوو رأی العرب و مكیدتهم معاویة بن ابی سفیان و عمرو بن العاص و المغیرة بن شعبة و قیس بن سعد [4] و من المهاجرین عبدالله بن بدیل [5] الخزاعی و كان قیس و ابن بدیل
مع علی (ع) و كان المغیرة بن شعبة و عمرو مع معاویة.» [6] از این كلام خلیفه ی ثانی، چنین استفاده می شود كه نمونه ای را كه از وضع سلطنتی و مادی پادشاه با عظمت و جاه ایران، كسری، شنیده بود، از اعمال و اخلاق معویه مشاهده نمود؛ از آن وقت پایه ی امارت مطلقه را می ریخت. بنابراین، محض نیل به مقصود، خود را به تعقیب سیاستی مثل سیاست مكیافیلی مشهور، [7] مجبور و مقهور می دید، در حالی كه در عصر خلفا وقتی كه ابوهریره پانصد هزار درهم از بحرین نقد به بیت المال مسلمین وارد كرد، خلیفه ی ثانی به منبر رفت و مسلمانان را مخاطب ساخته، گفت: «ایها الناس قد جائنا مال كثیر فان شئتم كلنا لكم كیلا و ان شئتم عددنا لكم عدا.» [8] آن وقت یكی از حاضرین به او گفت: اگر خلیفه مقداری از نقد بیت المال برای روز احتیاج و روزی كه یك حادثه واقع گردد، نگهدارد، بسیار مناسب است. به سختی گوینده را جواب داد: «تلك كلمة القاها الشیطان علی فیك، وقانی الله شرها و هی فتنة لمن بعدی انی لا اعد للحادث الذی یحدث سوی طاعة الله و رسوله». [9] .
از این بیان، مقصود خلیفه ی ثانی ظاهر می گرد، كه غرضش در اثر متابعت اصول قرآن، جز راحتی افراد انسان و مساوات در میان آنان، نبود، و مال را غیر از این كه یك عنصر و ماده ی زندگی است و باید بدون مراعات منافع شخصی و رسیدن به شهرت و جاه، در راه راحتی و آسایش نوع انسان صرف كند، چیز دیگر نمی دانست، و به آسایش فقرا و محتاجین اهتمام كلی داشتند، ولیكن معاویه طلا و نقره و خراج ممالك اسلامی را برای جلب خاطر رؤسای قبائل عرب و رضامندی سیاسیین همعصر خود، صرف و بذل می كرد، و علاقه به راحتی اهل اسلام و آبادی مملكت اسلامی نداشت، و در بذل مال و سعی خود علاقه ی به رعایت قوانین و آداب اسلام، نداشت، و بزرگان مسلمانان نیز به این نكته متوجه بودند. این بود كه علی بن حسین فرمود: «ان علیا (ع) كان یقاتله معاویة بذهبه.» [10] به طوری كه در سیاست مكیافلزم مذكور شد، معاویه ارتكاب سیئات و منكرات را برای انجام مقصود و مرام خود، مباح می دید، و چندان علاقه به تعمیر و عظمت مملكت اسلامی نداشت؛ مخالفین خود را به وسائل ممكنه مغلوب و معدوم می كرد؛ عقبه و سد بزرگی كه در مقابل مقصد خود مشاهده می كرد، علی (ع) و پیروان او بود؛ حسن بن علی (ع) [11] و عده ای از شیعه را به وسائل مختلفه از سم و
غیره كشت؛ [12] وقتی كه بسر بن ارطاة [13] را به یمن با لشكر زیاد فرستاد، به او دستور داد كه هر كه در اطاعت علی (ع) باشد، بكش؛ و چون می خواست به هر وسیله باشد عقبه های وحشتناكی كه در مقابل چشم او هناك بود، محو كند، به وسائل مختلفه در ضدیت و مخالفت با علی (ع) و پیروان او، توسل می جست. ابن ابی الحدید از كتاب تفضیل ابی جعفر اسكافی نقل می كند كه معاویه صد هزار درهم به سمرة بن جندب [14] - كه از صحابه ی معتبر بن معدود
بود - داد تا روایت كند كه آیه ی «و من الناس من یعجبك قوله فی الحیاة الدنیا و یشهد الله علی ما فی قلبه و هو الد الخصام و اذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلك الحرث و النسل و الله لا یحب الفساد» [15] در حق علی (ع) نازل شده، و آیه ی «و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله» [16] در حق ابن ملجم نازل گردیده؛ اول امتناع كرد، تا چهارصد هزار درهم داد و او قبول نموده و روایت كرد. [17] بالجمله در میان صحابه و تابعین و رجال قرن اول هجری، مقاصد و اعمال سیئه ی معاویه و مخالفت او به قاعده ی اسلامی «الولد للفراش و للعاهر الحجر»
[18] كه زیاد را به پدر خود ملحق نمود، مورد طعن و رد مهم بود كه
بزرگان صحابه و تابعین این امر را از او مخالفت بزرگی با پیغمبر می دانستند؛ این بود كه ابن عباس در جواب نامه ی یزید بن معاویه می نویسد: «و مهما انسی من الاشیاء فلست انسی تسلیطك علیهم (یعنی اهل العراق) الدعی [19] بن الدعی الذی للعاهرة الفاجرة البعید رحما و اللئیم ابا و أما الذی اكتسب ابوك فی ادعائه له الماثم و المذلة و الخزی فی الدنیا و الاخرة لان رسول الله (ص) قال الولد للفراش و للعاهر الحجر و ان اباك یزعم ان الولد لغیر الفراش و لا یضر العاهر و یلحق به ولده كما یلحق ولد التقی الرشید و لقد امات ابوك السنة جهلاد و احیی الاحداث المضلة عمدا.» [20] و حسین بن علی (ع) در جواب نامه ی معاویه نوشت: «أو لست المدعی زیادا فی الاسلام فزعمت انه ابن ابی سفیان و قد قضی رسول الله (ص): ان الولد للفراش و للعاهر الحجر ثم سلطته علی اهل الاسلام یقتلهم و یقطع ایدیهم و ارجلهم.».
[21] و وقتی كه معاویه از ابی ذر غفاری [22] حركت و دعوت بر خلاف مصالح شخصی خود دید، به
عثمان نوشت: «ان اباذر قد ضیق علی» [23] و به امر عثمان او را به طرف مدینه به نزد عثمان فرستاد. ابوعثمان عمرو بن بحر الجاحظ [24] - كه از علمای معروف
قرن ثالث است - در رساله ی نابته [25] می گوید: «استوی معاویة علی الملك و استبد علی بقیة الشوری و علی جماعة المسلمین من الانصار و المهاجرین فی العام الذی سموه عام الجماعة [26] و ما كان عام جماعة بل كان عام فرقة و قهر و جبریة و غلبة و العام الذی تحولت فیه الامامة ملكا... و الخلافة عضبا [27] قیصریا و لم یعد ذلك اجمع الضلال و الفسق، ثم ما زالت معاصیه من جنس ما حكینا وعلی منازل ما رتبنا حتی رد قضیة رسول الله ردا مكشوفا و جحد حكمه جحدا ظاهرا فی ولد الفراش و ما یجب للعاهر مع اجماع الامامة ان سمیة لم تكن لابی سفیان فراشا و انه انما كان بها عاهرا فخرج بذلك من حكم الفجار الی حكم الكفار.» [28] این است كه اكثر علمای مسلمین، از فریقین، به كفر و الحاد معاویه
معتقدند. ابن ابی الحدید می گوید: [29] : «معاویة مطعون فی دینه عند شیوخنا رحمهم الله یرمی بالزندقه...» [30] .
اگر در جامعه ی مسلمین مخالفت با احكام قرآن و سنت پیغمبر، یا منكر، دیده می شد - مادامی كه مزاحم امارت مطلقه ی معاویه نبود - از آن نهی نمی كرد و مانع نمی شد؛ علاقه به تهذیب جامعه ی انسانی و تربیت توده ی اسلامی با اخلاق فاضله - به طوری كه خلفای سابقین بر آن اهتمام داشتند - نداشت؛ و بسیاری از مشكلات را به هوش و دهاء خود حل می كرد. به طوری كه سابقا ذكر شد، سیئات اخلاقی را برای وصول به مرام خود، مباح می دانست. ابن قتیبه
[31] در كتاب الامامة و السیاسة [32] تحت عنوان «ما حاول معاویة من تزویج یزید» شرحی می نویسد كه خلاصه ی آن
بدون تحریف و عصبیت ذكر می شود؛ [33] می گوید: «وقتی كه ارینب، دختر اسحق، طرف عشق و غرام یزید گردید و معاویه به توسط رقیق نام از عشق یزید مطلع گردید، شوهر ارینب، زن عبدالله سلام را از عراق عرب به وعده ی انتفاع و خیر خواست. در حضور ابوالدراء [34] و ابوهریره [35] - كه هر دو از صحابه ی معروف پیغمبر اكرم بودند - به عبدالله سلام وعده داد كه دختر خود را، در صورت رضای دختر، به او تزویج كند، و سرا دختر خود را تحریك كرد كه اگر ابوالدرداء و ابوهریره برای خواستگاری نزد تو آمدند، به آنها بگو آنچه پدر من صلاح می داند اطاعت دارم، ولی چون ارینب زن عبدالله است، می ترسم كه میان من و ارینب توافق حاصل نشود. و چون عبدالله سلام از این امر مطلع شد، در حضور این دو شخص صحابی، طلاق ارینب را گفت و معاویه یزید را از واقعه آگاه كرد، و مجددا دختر خود را تحریك كرد كه اقتران با عبدالله سلام را قبول نكند، و ابوالدرداء برای خواستكاری ارینب به عراق فرستاد، و این خدعه و دهاء در میان مردم منتشر گردیده، معاویه مورد طعن مردم شد.» [36] .
با این همه اعمال مخالف قوانین عقل و منافی اخلاق كریمه كه از معاویه ظاهر گردید و علماء ثقات و مشهور قرون اولیه ی اسلام ذكر آن را كرده اند، جای شگفت است كه مورخ و محقق مشهور، علامه عبدالرحمن بن خلدون، [37] در خاتمه ی جزء دویم از تاریخ خود، چنین می گوید: «و قد كان ینبغی ان تلحق دولة معاویة و اخباره بدولة الخلفاء و اخبارهم فهو تالیهم فی الفضل و العدالة و الصحبة.» [38] گمان می كنم در این كلام، میل و جانب متعصبین عصر خود را رعایت كرده است.
و دهاء معاویه از عصر پیغمبر اكرم در میان صحابه و مسلمین شهرت داشت؛ این بود كه خلیفه ی ثانی گفت: «تذكرون كسری و قیصر و دهائهما و عندكم معاویة». [39] .
[1] حمدالله مستوفي در تاريخ گزيده (ص 255، ط اروپا) مي نويسد: «معاوية بن ابي سفيان، در عقل معاش و ذكاء، او درجه ي عالي داشت. در روز فتح مكه مسلمان شد. از مؤلفه القلوب در عهد اميرالمؤمنين عمر خطاب امارت شام داشت و عمر او را كسراي عرب خواندي.» و علامه ي مسعودي در كتاب التنبيه و الاشراف (ص 261، ط مصر) مي نگارد: «در ماه ربيع الاول از سال 41 هجري، به معاوية بن ابي سفيان بيعت كردند و در ماه رجب سال 60 ه در حدود هشتاد سالگي در دمشق فوت كرد و ايام سلطنت و خلافت وي نوزده سال و سه ماه و چند روز گرديد.» و نيز در صفحه ي 260 مي نويسد: «پس از دو روز از شهادت حضرت علي، به حسن بن علي بيعت كردند؛ يعني در سال چهلم هجري، هفت روز از رمضان مانده. و در ماه ربيع الاول از سال 41 ه با معاويه صلح نمود.».
[2] به نگارش ابن اثير در تاريخ الكامل (ص 217 - 216، ج 2، ط مصر) يزيد به ابي سفيان، كه از دير زماني عامل دمشق بود، در سال 18 ه در آن جا درگذشت و برادرش معاويه به جاي وي در نشست، و نيز عمر در همين سال به قطر شام رهسپار گرديد كه در ماه ذي قعده از آن سال به مدينه برگشت. و اين هم ناگفته نماند كه به نگارش سيوطي در تارخ الخلفا (ص 75، ط مصر، 1305 ه) معاويه پيش از فوت برادرش يزيد نيز مدتي در قطر شام مي زيسته، كه پس از فوت يزيد به جاي وي نشسته، و نيز سيوطي در همان صفحه از كتاب نامبرده مي نويسد: «و كان عمر ينظر الي معاوية فيقول هذا كسري العرب»؛ يعني زاده ي خطاب بر معاويه نگاه مي كرد و مي گفت: «اين مرد در توده ي تازيان، به مانند كسري است در ميان پارسيان.».
[3] نقل از كتاب تهذيب الاسماء و اللغات (ص 103، ج 1، ط مصر) تأليف ابي زكريا محيي الدين بن شرف النووي، متوفي در سال 676 هجري. (مؤلف).
[4] حضرت علي (ع) هنگامي كه آتش فتنه ميان آن بزرگوار و معاويه شعله ور بود، قيس بن سعد بن عباده ي خزرجي (انصاري) را به حكومت مصر نامزد فرمود و اخيرا در اثر دسيسه ي معاويه معزول گرديد تا در اواخر ايام معاويه در مدينه فوت كرد. (پاورقي البيان و التبيين، جاحظ، ص 210، ج 1، ط مصر، 1351 ه) و به قاموس الاعلام (ج 5) نيز بازگشت شود.
[5] پيش از فتح مكه، با پدرش به اسلام مشرف، و در غزوات مكه و حنين و طائف و تبوك نيز شركت كرده و اخيرا در جنگ صفين در ركاب همايون حضرت علي (ع) شربت شهادت را چشيده است. (قاموس الاعلام، ج 4). استاد دانشمند، آقاي ميرزا محمدخان قزويني، در طي مقاله اي كه راجع به شرح احوال شيخ ابوالفتوح رازي و وصف اجمالي تفسير آن نگاشته، و در پايان مجلد پنجم تفسير شيخ رازي به چاپ رسيده، مي نويسد: «بديل بن ورقاء، تا غزوه ي حنين - كه در سنه ي هشت از هجرت روي داد - در حيات بوده است و اندكي قبل از وفات حضرت رسول در سن نود و هفت سالگي وفات يافت و پسرش نافع بن بديل، جد اعلاي مؤلف، و برادر عبدالله بن بديل، در سال چهارم در وقعه ي بئر معونه به درجه ي شهادت رسيد.».
[6] تاريخ طبري، ص 94، ج 6، ط مصر. ترجمه: «كساني كه نامهاي آنان در متن كتاب ذكر گرديده، از سياسيون عصر خود و از مردمان پرمكر عرب به شمار مي رفتند. قيس و ابن بديل، هر دو، دوستدار علي (ع) بودند، وليكن مغيره و عمر هوادار معاويه محسوب مي شدند.».
[7] ماكياول كه در سال 1469 ميلادي در فلورانس، از بلاد ايتاليا، متولد، و به سال 1527 م فوت كرده است؛ يكي از رجال سياسي و نويسندگان ايتاليا مي بوده؛ و در كتابي در سياست به اسم الامير (ط مصر) كه محمد لطفي جمعه، آن را به تازي ترجمه كرده، نوشته، كه از عوامل قويه در فساد اخلاق به شمار مي رود؛ و نظريات و آراء وي به نام ماكياوليسم ناميده شده؛ و فرنگ از سياست نيرنگ، به كلمه ي ماكياوليسم تعبير مي كند. (قاموس الاعلام، ج 6؛ الهلال، ج 5، سال 21؛ تاريخ فلاسفة الاسلام، لمحمد لطفي جمعه، ص 241).
[8] مردم! مال بسياري به دست ما رسيده، اگر رأي مي دهيد، آن را با كيل و يا شماره، به معرض قسمت گذاريم.
[9] عصر المأمون، ص 2 - 1، ج 1، ط 4، مصر. ترجمه: «اين يك حرفي بود كه شيطان به زبان تو جاري كرد؛ ايزد پاك مرا از شر آن نگاه دارد؛ و اين اظهاريه، وسيله ي فتنه اي است براي كسي كه پس از من بيايد، و من براي روز حادثه چيزي ذخيره نمي كنم، و تنها ذخيره ام جهت آن روز، اطاعت خدا و رسول است و بس.».
[10] عصر المأمون، ص 19، ج 1، ط 4، مصر. يعني معاويه به وسيله ي زر با علي كارزار مي كرد.
[11] ابوالفرج اصفهاني در مقاتل الطالبيين (ص 33، ط نجف) مي نويسد: «معاويه وقتي كه خواست پسرش يزيد را وليعهد خود قرار دهد، سعد بن ابي وقاص و حسن بن علي (ع) را مسموم گردانيد؛ فماتا منه في ايام متقاربه.» و نيز در صفحه ي 51 كتاب نامبرده مي نگارد:«حسن بن علي و سعد بن ابي وقاص در ايامي درگذشتند كه در آن روزها از امارت معاويه ده سال گذشته بود.» سيد علي جلال حسيني در الحسين (ص 65، ج 1، ط مصر) مي نويسد: «ابن اثير در الكامل و كليني در الكافي و ابوالفداء در تاريخ خود، فوت حسن (ع) را در سال 49 هجري دانسته اند و به نظرم نيز صواب همان است كه آنان نگاشته اند، زيرا حسين (ع) در اول سال 61 ه درگذشته و پس از فوت حسن (ع) يازده سال بزيسته، پس حساب چنين مي شود: 60 منهاي 11 مساوي 49 «خطيب بغدادي در تاريخ بغداد (ص 145، ج 1، ط مصر) مي گويد: «و به قول هيثم بن عدي، سعد در سال 50 ه در مدينه درگذشته».
[12] قال رسول الله (ص) لعمار: «تقتلك الفئة الباغية تدعوهم الي الجنة و يدعونك الي النار.» (نقل از طبري؛ رساله ي مأمون، ص 357، ج 11، ط مصر. (مؤلف). يعني رسول خدا به عمار بن ياسر كه در جنگ صفين به دست ياران معاويه به قتل رسيده است، فرمود: تو را گروه ستمكاري مي كشد كه تو ايشان را به طرف بهشت دعوت مي كني و آنان تو را به سوي دوزخ مي خوانند. حمدالله مستوفي در تاريخ گزيده (ص 213) مي نويسد: «عمار بن ياسر، مؤذن رسول خدا بود. در جنگ صفين بر طرف علي بود، همان جا شهيد شد. در سنه ي 36 ه نود و سه سال عمر داشت.» و پوشيده نماند: اين كه پيغمبر اسلام پيش از وقوع قتل عمار ياسر از كشته شدن وي خبر داده، با مدلول اين آيه ي شريفه كه مي فرمايد: «قل... و لو كنت اعلم الغيب لاستكثرت من الخير» (سوره ي اعراف. يعني بگو يا محمد... اگر ناديده دانستمي، سود بسياري داشتمي.) هرگز ناسازگار نبوده، زيرا نظر در اين آيه بر نفي دانستن تمام ناديده ها بود؛ به قرينه ي اين كه در سوره ي جن مي فرمايد: «عالم الغيب فلا يظهر علي غيبه احدا الا من ارتضي من رسول»؛ يعني خدا داناي تمام ناديده ها بوده و كسي را بر غيب خود نياگاهاند، مگر پيغمبري را كه برگزيده.» و شخص شخيص محمد در رأس توده ي پيمبران واقع بوده. و نيز در كتاب مستطاب نهج البلاغة (ص 15، ج 2، ط مصر، مطبعه ي استقامت) مي نويسد: «هنگامي كه حضرت علي (ع) پيش از قيام قوم تاتار شمه اي از وصف آنان را بيان كردند، يكي از اصحابش عرض نمود: «لقد اعطيت يا اميرالمؤمنين علم الغيب»، پس آن حضرت فرمود:«ليس هو بعلم غيب و انما هو تعلم من ذي علم.» حاصل گفتار آن بزرگوار اين است: «اخبار از وصف تتار، از قبيل دانستن ناديده نبوده، بلكه از باب آموختن از شخص دانا، يعني محمد بن عبدالله، بوده، كه وي نيز از خداوند جهان كه داناي تمام آشكار و نهان است، ياد گرفته.» فتدبر حقه. (چرندابي).
[13] مرد بدنهادي بود كه كارهاي ناشايستي در ادوار زندگي از وي سر زد و با ياران علي (ع) هم بدرفتاري نمود. در زمان معاويه، در مدينه، و به قولي در ايام عبدالملك مروان، در شام درگذشت و نام بدي از خود در صفحات تاريخ گذاشت. (قاموس الاعلام، ج 2).
[14] ابوسعيد سمرة بن جندب، بعد از فوت پدرش در خردي به مدينه آمده، تا به معيت رسول خدا در بسياري از غزوات شركت كرد و بعد در بصره ساكن گرديد؛ و حسن بصري و ابن سيرين و ساير تابعين از وي روايت كرده اند؛ و والي عراق، زياد، هنگام رفتن به كوفه او را در بصره و موقع رفتن به بصره در كوفه اش وكيل خود قرار دادي. (قاموس اعلام، ج 4).
[15] سوره ي بقره: «از مردمان كسي هست كه به عجب آرد تو را گفتار او در زندگاني دنيا و گواه مي گيرد خداي را بر آنچه در دل او است، و او سخت خصومت است. و چون برگردد، سعي كند و بشتابد در زمين تا تباهي كند در آن جا و نيست كند كشت و بچه را، و خداي دوست ندارد تباهي را.» (تفسير ابوالفتوح رازي).
[16] بقره: «از مردمان كسي هست كه بفروشد خود را براي طلب خشنودي خدا.».
[17] به صفحه ي 203، جزء 4، مجلد اول، شرح نهج البلاغة، ط تهران، 1304 ه، تأليف ابن ابي الحديد؛ و صفحه ي 361، ج 1، شرح النهج، طبع مصر، رجوع شود.
[18] يعني فرزند، به صحاب رختخواب، يعني شوهر، مخصوص بوده، جزا و پاداش زنا كننده سنگسار است. طريحي در مجمع البحرين، در ماده فرش مي نويسد: «الوالد للفراش، اي للزوج، فان كان واحد من الزوجين يسمي فراشا» و نيز در ماده ي حجر مي نگارد: «و للعاهر الحجر، اي الخيبة و الحرمان (اگر با فتح حا و سكون جيم باشد) او هو كنياية عن الرجم (سنگسار كردن، اگر با فتح حا و جيم باشد). و به نگارش ابو الفداء (در المختصر في اخبار البشر، ص 184، ج 1، ط مصر): «سميه مادر زياد، جاريه ي حارث بن كلده ي ثقفي، طبيب عرب، بوده كه او را به غلام خود عبيد رومي تزويج نموده، و در جاهليت، وقتي ابوسفيان به طائف در حانوت ابومريم خمار كه بعدا به اسلام آمده، شراب خورد و از ابومريم درخواست فاحشه كرد و او هم سميه زن عبيد را - كه به فسق و فجور معروف بود - حاضر نمود، و مي گويند كه پس از مواقعه به زياد حامل شده و در سال هجرت وضع حمل كرد. و معاويه در سال چهل و چهارم هجري بر خلاف گفتار پيغمبر اسلام كه: «الولد للفراش و للعاهر الحجر»، زياد را بر خود ملحق ساخته و برادرش خواند.» از آن پس او را زياد بن ابي سفيان مي گفتند؛ غالبا زياد بن سميه و بعضا زياد بن عبيد مي خواندند و عايشه او را زياد بن ابيه نوشت.
[19] متهم در نسب.
[20] مجمع الزوائد، تأليف حافظ جليل نور الدين علي بن ابي بكر بن احمد هيثمي شافعي مصري، تاريخ نسخه: 799 هجري. (مؤلف). ترجمه ي حاصل: «اگر تمام چيزها از يادم برود، اين را هرگز فراموش نمي كنم كه دعي بن دعي (عبيدالله بن زياد) را بر مردم عراق تسلط دادي؛ و اما پدرت معاويه كه بر خلاف حكم اسلامي «الولد للفراش...» زياد را به پدر خود ابوسفيان - كه با مادر نابه كار وي زنا كرده بود - ملحق ساخته و برادر خود خواند، در هر دو جهان گناه و مذلت و خواري را به جان خود خريد و سنت نبوي را به ناداني اش محو، و بدعتها را عمدا زنده گردانيد.» (چرندابي).
[21] الامامة و السياسة، ص 131، ج 1. حاصل ترجمه: «آيا تو آن نيستي كه زياد را مدعي شده و برادرش خواندي و چنين پنداشتي كه او پسر ابوسفيان است؟ در حالتي كه حكم رسول خدا چنين بوده كه: «الولد للفراش...» و پس از آن او را بر اهل اسلام، يعني مردم عراق، تسلط دادي كه آنان را مي كشد و دست و پاي ايشان را مي برد.».
[22] ابوذر جندب بن جناده از اصحاب رسول خدا بوده كه پس از فوت ابوبكر، به سرزمين شام هجرت كرد و تا خلاف عثمان در آن جا اقامت گزديد، و عثمان در اثر شكايت معاويه او را به سوي ربذه - كه به گفته ي ياقوت، دهي در سه ميلي مدينه بوده - تبعيد نمود، تا در سال 32 ه در آن جا به سختي درگذشت و نام نيكي از خود در صفحات تاريخ بگذاشت. (قاموس الاعلام، ج 1). و ابوذر پنجمين كسي بوده كه در دعوت سري بر پيغمبر اسلام ايمان آورده. و ابن شهر آشوب در تأليف خود، معالم العلماء (ص 1، ط تهران) مي نويسد: «ان اول من صنف في الاسلام اميرالمؤمنين علي (ع) جمع كتاب الله جل جلاله ثم سلمان الفارسي (رض) ثم ابوالذر الغفاري (ره).» (به كتاب الشيعة و فنون الاسلام، ص 28، ط صيدا، نيز بازگشت شود.) و اين نيز ناگفته نماند: علامه سيد عبدالحسين شرف الدين عاملي در كتاب نفيس خود، المراجعات الازهرية (ص 291، ط صيدا، 1355 ه) مي نويسد: «اهل بحث مي دانند كه شيعه در تدوين علوم، بر ديگران تقدم و سبقت داشته، زيرا در عصر اول اسلام جز از علي و شيعيانش كسي از مسلمين بر كار تأليف همت نگماشته، و سرش شايد اين بوده كه اصحاب در اباحه ي كتابت و عدم آن، راه اختلاف را پيموده؛ زاده ي خطاب و جمعي ديگر براي ترس از اختلاط حديث (عبارت عربي اصل اين است: «خشية ان يختلط الحديث في الكتاب») - چنانچه از مقدمه ي فتح الباري في شرح البخاري، تأليف عسقلاني (متوفاي 852 ه) نقل شده - كتابت را مكروه مي داشتند، وليكن علي و فرزند دلبندش حسن، و عده اي از صحابه، آن را مباح مي دانستند، تا مردم قرن دويم در آخر عصر تابعين بر مباح بودن نوشتن اتفاق كردند، و در اين موقع بود كه ابن جريح كتاب خود را در آثار تأليف نمود. «و عن الغزالي انه اول كتاب صنف في الاسلام، و الصواب انه اول كتاب صنفه غير الشيعة من المسلمين.».
[23] عصر المأمون، ص 8، ج 1، ط 4، مصر. يعني ابوذر دايره ي كار را بر من تنگ كرده است. بلعمي در ترجمه ي تاريخ طبري مي نويسد: «عثمان در اين سال، يعني سال سي ام، ابوذر را به ربذره فرستاد. و ابوذر مردي بود درست و شريعت رو و هر كه خلافت شرع كردي بگردانيدي، و خلف او را بزرگ داشتندي، و عمر او را به شام فرستاده بود، و صدقه از توانگران بستدي و به درويشان دادي؛ و ميان او و معاويه بدين سبب لجاج افتاد. نامه به عثمان نوشت كه اجازه ده او را بكشم. جواب نوشت:... تو را با ابوذر چه كار است؟ اگر با او صحبت نمي تواني كردن، او را شتر و نفقه ده تا به مدينه آيد....».
[24] يكي از بزرگان ادبا و مشاهير علما و دانشمندان اسلام، و كتب مهمه در ادب و تاريخ از خود به يادگار گذاشته، كه در نظر دانشمندان شرق و غرب سند قوي و معتمد است. وفاتش در بصره، سال 255 هجري اتفاق افتاده و از كتب مهمه ي او يكي كتاب التاج يا اخلاق الملوك است كه در مصر طبع شده. (مؤلف). ابن النديم در الفهرست (ص 169، ط مصر) مي نويسد:«جاحظ به كتب و علوم به حدي شوق داشت كه دكاكين و راقين را به كرايه گرفته و به مطالعه مي پرداخت، و هر كتابي در هر موضوع كه به دستش مي افتاد، از آغاز تا پايانش مي خواند». (چرندابي).
[25] اين رساله در عصر المأمون (ص 80 - 72، ج 3، ط 4، مصر) تحت عنوان رسالة في بني امية چاپ شده؛ و نابته به معناي ناشئه مي باشد. و به سعي و اهتمام شرقشناس هلاندي، فان فلوتن (متوفاي 1907 م در جواني به انتحار) ناشر مفاتيح العلوم خوارزمي و مؤلف السيادة العربية نيز طبع و انتشار يافته. و انتشار رساله ي نابته ي جاحظ، از جانب خاورشناس هلاندي در اعمال دولي (11) مؤتمر مستشرقين مذكور افتاده.
[26] سال 41 هجري كه حضرت حسن (ع) در آن سال، پنج روز از ربيع الاول مانده، با معاويه به صلح گراييده، «عام الجماعة» ناميده اند، به جهت اين كه جميع مردم در آن سال به معاويه بيعت كرده اند. (به صفحه ي 57، الحسين، ج 1، ط مصر بازگشت شود.) و اول عبارات مندرجه ي متن، كه از خامه ي جاحظ تراوش نموده، اين است: «... الي ان كان من اعتزال الحسن (ع) الحروب و تخليته الامور، عند انتثار اصحابه و ما رأي من الخلل في عسكره، و ما عرف من اختلافهم علي ابيه، و كثرت تلونهم عليه، فعندها استوي معاوية علي الملك» الخ.
[27] عضب: شمشير بران.
[28] ترجمه ي حاصل پاورقي و متن كتاب: «زماني كه حضرت حسن (ع) در اثر نفاق ياران و لشكرش از زمامداري توده ي اسلامي از روي ناچاري دستبردار شده و به اعتزال گراييد، معاويه در آن وقت بر امارت مطلقه رسيده و بر گروه مسلمانان، از انصار و مهاجران، استبداد و خودرأيي را بازنمود، و اين در سالي بود كه آن را «عام الجماعة» ناميدند؛ در حالي كه عام جماعت نبود، بلكه سال تفرقه و بيداد و ستم بود؛ سالي بود كه امامت به ملك... و خلافت به سيره ي قيصري تبديل يافت. سپس معاويه، آنچه توانست، بر كارهاي ناشايست و منافي اسلام مباشرت ورزيد و حتي در موضوع الحاق فرزند سميه (زياد) به پدر خود - كه برادرش خواند، در صورتي كه به اجماع امت، سميه همخوابه ي ابوسفيان نبود - حكم صريح اسلامي را انكار كرده، و در نتيجه، از حكم فجار بيرون شده و به زمره ي كفار وارد گرديد».
[29] صفحه ي 64، جزء اول، شرح نهج البلاغة، ط تهران، 1304 ه؛ و صفحه ي 113، مجلد اول، شرح النهج، طبع مصر ديده شود.
[30] يعني معاويه، پيش مشايخ ما، در ديانت خود مطعون و به زندقه منسوب مي باشد. طبري در ضمن رساله ي مأمون (ص 357، ج 11) مي نويسد: «رسول خدا، ابوسفيان را ديد بر الاغي نشسته كه معاويه زمام آن را به دست گرفته و يزيد نيز مي راند، پس فرمود: خدا بر قائد و راكب و راننده ي آن لعنت نمايد.» (مؤلف).
[31] ابن قتيبه ي دينوري، تولدش به سال 213 هجري در كوفه، و محل اقامتش بغداد بوده، و در دينور - كه به گفته ي ياقوت حموي شهري بوده در نزديكي كرمانشاه - مدتي قضاوت نموده؛ در فقه و ادب و علوم متنوعه تبحري به سزا داشته و به صدق روايت و جرئت در گفتار حق و استقلال فكر شهرت يافته. در سال 270 هجري از اين سراي فاني درگذشته و براي ذكر جاويد، كتابهاي نفيسي، مانند الامامة و السياسة، الشعر و الشعراء، ادب الكاتب، المعارف و سائر آثار مفيده، از خود به يادگار گذاشته. (تاريخ آداب اللغة).
[32] مطالبي كه در اين رساله از كتاب الامامة و السياسة نقل شده و به نمرات صفحات آن در پاورقيها اشعار رفته، مراد نسخه ي چاپ مصر بوده كه در مطبعه ي القاهره به سال؟ به چاپ رسيده. و اين نيز ناگفته نماند كه سيد علي جلال در كتاب الحسين (ص 9، ج 2، ط مصر) راجع به كتاب نامبرده مي گويد: «بعضي در انتساب كتاب الامامة و السياسة بر ابن قتيبه به شك افتاده اند، ولي در اثبات مدعاي خود، دليل روشني را در دست ندارند.».
[33] به صفحات 148 - 141، ج 1 كتاب نامبرده بازگشت شود. و ترجمه ي فارسي تمام اين داستان تاريخي، در پايان كتاب، به عنوان ملحق سيم، درج گرديده. خوانندگان گرامي بدان جا نيز بازگشت نمايند و هرگز غفلت ننمايند.
[34] ابوالدرداء از اصحاب پيغمبر و نام وي و پدرش را صاحب قاموس الاعلام، عويمر بن عامر، يا عامر بن زيد خزرجي ضبط كرده، ولي علامه فريد وجدي در دائرة المعارف (ص 23، ج 4) عويمر بن قيس بن زيد انصاري قيد نموده و مي گويد:«در آخر خلافت عثمان فوت كرده است؛ 35 ه» فتأمل.
[35] ابوهريره به واسطه ي اشتهار وي به كنيه، نامش محقق نيست. ابن اثير در اسدالغابة (ص 301، ج 3، ط مصر) نام وي و پدرش را عبدالرحمن بن صخر قيد كرده و طريحي اسم او را عبدالله ضبط نموده به سال 59 هجري درگذشته. و راجع به كنيه اش در مجمع البحرين به ماده ي هرر بازگشت شود. و در اصل الشيعة (ص 81، ط 1، سوريا) مي نويسد: «روايت ابوهريره، پيش اماميه، به قدر مگسي اعتبار ندارد.».
[36] مورخ بزرگ ترك، احمد رفيق، در تأليف نفيس خود، بيوك تاريخ عمومي (ص 112، ج 5، ط اسلامبول) مي نويسد: «يزيد به حدي شيفته ي و دلباخته ي زنان مي بوده كه در حال حيات پدرش براي ازدواج ارينب، زن عبدالله سلام، كه از مأمورين متنفذ عراق بود، معاويه را به اجراي هر دسيسه و نيرنگ در اين راه مجبور كرد، منتهي فضيلت و مردانگي حسين بن علي (ع) اقدامات ناپسند ايشان را در اين باره عيان و عقيم گردانيد.» (به ملحق سيم همين كتاب بازگشت شود.).
[37] ابوزيد عبدالرحمن بن محمد بن محمد بن خلدون، به سال 732 هجري در تونس متولد، و سال 808 ه در مصر فوت كرده؛ «و هو اشهر من ان يعرف.» راجع به شرح حال و ميزان اهميت آثارش به تاريخ آداب اللغة العربية(214 - 210، ج 3، ط مصر) تأليف جرجي زيدان، و به كتاب فلسفة ابن خلدون الاجتماعيه (تحليل و نقد، ط مصر) تأليف رئيس كنوني دانشكده ي آداب در دانشگاه مصر، دكتر طه حسين، بازگشت شود.
[38] عبارات تازي در صفحه ي 188 بخش دويم از مجلد ثاني تاريخ ابن خلدون (ط مصر، 1284 ه) به چاپ رسيده. يعني سزاوار است كه دولت و اخبار معاويه را به دولت و اخبار خلفاي راشدين لاحق كنيم. پس او در فضل و عدالت و صحبت، تالي خلفا مي باشد. و نيز در همان صفحه مي نگارد: «هرگز معاويه به يكي از ملوكي كه بعد از وي سلطنت كرده اند، شباهت را ندارد، پس او از خلفاي راشدين محسوب مي بوده.».
[39] تاريخ طبري، ص 184، ج 6، ط مصر. حاصل ترجمه: «جاي شگفت است كه با وجود معاويه، از كسري و قيصر و ذكاوت فوق العاده ي آنان سخن در ميان آريد.».