کد مطلب:210537 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:252
شیمی
آن قدر كه مسلمین در شیمی پیشرفت كردند در هیچ چیز به آن سرعت و تعمق پیش نرفتند و ما به دلایلی كه در جلدهای سابق زندگانی امام صادق علیه السلام نوشتیم معتقدیم مبانی كامل این علم از گیاه شناسی و تأثیر داروها از مكتب
[ صفحه 22]
جعفری است و چنانچه گفتیم جابر بن حیان شاگرد و مبرز امام صادق تمام علوم و فنون كیمیا كه امروز به شیمی و فیزیك و مكانیك تعبیر می شود از استادش گرفت و هزار ورق در پانصد علم در این فنون نگاشت و علمای غرب كه از كتب او استفاده كرده اند چنین نوشته اند.
جورج سارتن استاد تاریخ علم در دانشگاه هاروارد می نویسد اگر به پایه این علم توجه كنیم موفقیت و موقعیت مسلمین را در شیمی بیشتر می توانیم درك كنیم - او می گوید - هیچ كاری اساسی تر از بنیان گذاری یك كار نیكو نیست مخصوصا كاری كه تمام ساختمان بر روی او استوار است و باید اذعان و اعتراف كنیم كه در علم شیمی این پایه را مسلمین مستحكم و استوار نمودند و اساس و شالوده آهنین بر آن ریختند و آنها بودند كه از جنبه حیاتی شیمی یعنی به دست آوردن كیمیا و تبدیل معادن به یكدیگر صرف نظر و آن را رد نمودند.
در این قسمت مثل این كه یك اشتباهی شده است و آن این است كه چون تبدیل اجسام به اجسام دیگر و تبدیل اجسام به نیرو از اصول مسلمه علمی اسلامی است و و رد نظریه تبدیل به خیال غلط بوده زیرا تجزیه و تحلیل می خواهد و این علم علم تجربی و شهودی است بدون عمل استفاده نمی شود و چون برخی از مسلمین كم مایه خیال می كردند با تبدیل گیاهی به گیاهی می توان فلز را طلا كرد و چون بسیاری در این راه فدائی شدند و به جائی نرسیدند از آن صرف نظر كردند اما در اصل تعلیم این علم تردیدی نداشتند زیرا از صادق مصدق و امام معصوم تعلیم شده بود و به علاوه پایه ها و مایه های علمی فدائیان این راه سست و كم بوده یا اغراض و هدفشان دنیا بوده كه موفق نمی شدند در حالی كه امروز دنیا ثابت كرد درس امام صادق در قرن دوم امروز پس از دوازده قرن در سوئیس و ژنو صورت عمل گرفت و شیمیست های آن كشور با همان عوامل طلا ساختند و این طلسم را شكستند و به علاوه كه ما اطلاع و تجربه داریم و می دانیم علم شیمی علم تجربی است - خداوند گیاهانی آفریده كه با شرایطی جسمی دیگر را به طلا تبدیل می كنند و این تجربه را از چند نفر شنیده ام گوسفندانی هستند كه دندان های آنها در اثر برخورد با آن گیاهان طلا شده است و مردی دهاتی از اصفهان در دوران گذشته تاریخش معلوم نیست با شمشیری ك علف می بریده شمشیرش زرد و طلا می شود و اثرش این است كه بر هر آهنی بزند مانند بریدن پنیر نرم می برد و برای امتحان دستمالی ابریشمی روی آب حوض می اندازد و با این شمشیر بر دستمال می زند بدون هیچ به هم آمیختگی و جمع شدنی دستمال ابریشم را از وسط نصف می كند و با این شمشیر شمشیرها را به آسانی می برد و آن گیاه را نشان می كند.
[ صفحه 23]
پس از آنكه گزارش كار خود را به پادشاه وقت می دهد و امتحان می كنند آن جبار ستمكار دستور می دهد چشم های او را درآوردند كه دیگر آن علف را نشناسد و نیز چوبدارها مكرر گفته اند برخی از گوسفندان علفی می خورند كه دندان های آنها طلا می شود پس معلوم است كه اثری در گیاه بود كه امام فرمود آن گیاه را بكوبند و روغن گیری كنند و بر فلزی بزنند طلا می شود و امروز این علم و تجربه علمی به آسانی حل شده است.
چون موضوع تبدیل معادن به یكدیگر جالب توجه بود الكندی و ابن سینا اول منكر آن شدند و ابن خلدون در مقدمه كتاب خود طرفداران این علم را به ناسزا و مسخره گرفته سخت مورد انتقاد قرار می دهد علتش این است كه از علوم طبیعی اطلاعی نداشته ابوعلی هم بعدا امكان این عمل را جایز دانسته و گفته منكر نشوید.
ابن خلدون می گوید با استادم ابوالبركات بلقیقی صحبت كردم و یكی از كتب كیمیا را به او دادم او مدتی آن را مورد تفحص قرار داد و سپس آن را به من رد كرد و گفت من ضمانت می كنم كه خواننده این كتاب جز با ناامیدی به خانه خود بازنگردد. [1] .
نگارنده هم می گوید با آنكه شیمیست نیستم و ریاضی دان نیستم و لذا اگر یك مسئله شیمی با لگاریتم و مثلثات به من بدهند همان ضمانت را می كنم زیرا لزومی ندارد هر كس همه علوم را به كمال بداند و ندانستن علمی دلیل عدم صحت آن نیست و هیچ علمی را نمی توان انكار كرد بلكه باید با شرایط زمان و مكان و استعداد و ذوق و شم علمی فراگرفت صرفا یك مرد دانشمند نمی تواند از همه علوم بهره مند گردد.
نخستین كسی كه در اسلام به تحقیق علم شیمی برخاست خالد بن یزید مروانی است كه مطالبی در كتب یونانیان و رومیان دید و از امام باقرالعلوم پرسید و آن حضرت اساس این علم را به او آموخت و بعد او جابر بن حیان شاگرد امام صادق علیه السلام این علم را به صورت كتابی تدوین كرد و اختراعات و ابداعاتی از تعلیمات امام صادق نمود كه شمه ی در جلد دوم نوشتیم.
هارونی وزن مخصوص عده ای از مایعات را به دست آورد كه با اوزان مخصوص این عصر تفاوتی ندارد و اگر اندك فرقی داشته باشد مربوط به مقدار مواد محلول در آب است كه بر حسب مكان های مختلف در آب به اندازه های مختلف وجود دارد و این صحت و درستی كار پیشینیان مسلمین را می رساند.
[ صفحه 24]
و ابوریحان كه شاگرد به واسطه جابر بن حیان است از دو راه وزن مخصوص اجسام را به دست آورد و اعدادی كه نتیجه محاسبات او است با گذشت زمان و ترقی روز افزون علم چندان تغییری نكرده است.
هلم یارد می نویسد در آثار رازی در خصوص شیمی هیچ نقطه ابهامی وجود ندارد و او فقط متكی به حقایق تجزیه و شهودی و حسی فرموده است و ما باید از آن مرد شیمیست برای طبقه بندی و ترتیبی كه او برای اولین بار در خصوص مواد شیمیائی به كاربرد تشكر كنیم. [2] .
دكتر عمر فروخ می گوید بدون شك مؤسس شیمی جدید در شرق و غرب محمد بن زكریای رازی است كه او شاگرد به واسطه جابر بود و او هم از امام صادق فراگرفته است.
دكتر مصطفوی در مجله دنیای علم می نویسد رازی تحقیقا بوراكس «مواد در اسید بوریك» را می شناخت ولی با این سابقه لاووازیه و موفن شیمی دانهای اروپا در قرن شانزدهم معدودی از استخراج آن بی اطلاع بودند و از ایران خریداری می كردند. [3] .
این عقیده كه می توان فلزات ناقص را به فلزات كامل تبدیل كرد در افكار اروپائیان قوت گرفت و حتی در قرن 18 دانشمندان اروپا سرگرم این فكر كه از اسلام میراث گرفته بودند می شدند. [4] .
و مسلمانان در همان اوقات اولیه بوراكس را از دو طریق طبیعی و مصنوعی به وسیله آزمایشگاه تهیه می كردند.
جورج سارتن قرن دوم را كه ما قرن مكتب جعفری می نامیم او قرن جابر بن حیان نامیده است زیرا این مرد شیمی دان از مشهورترین دانشمند شرق و غرب در قرن دوم اسلامی بود و رسائلی كه بیش از 170 رساله می باشد از او در اروپا چاپ شده كه شهرت فراوانی به او داده است.
رسائل جابر را خاورشناس معروف پاول كراورس serworK - lewaP كه از اهالی چك اسلواكی بود در 1944 - 1904 می زیسته و در عصر سال 1354 قمری مطابق سال 1935 م در 555 صفحه تحت عنوان «مختارات من رسائل جابر بن حیان» از روی نسخه های منحصر
[ صفحه 25]
به فرد قاهره و پاریس و بریتانیا به طبع رسانده و این مجموعه شامل 20 رساله از جابر و مقدمه ای از تصحیح است.
در سابق گفتیم كه جابر تركیب شوره - زاج سبز - اسید نیتریك را به دست آورد و زكریای رازی از تقطیر زاج سبز اسید سولفوریك را به دست آورد و از تقطیر مواد نشاسته با مواد قندی تخمیر شده یا از تقطیر شراب الكل را با همین نام الكل تهیه نمود.
بدون شك مسلمین در تقطیر - تبخیر - تبلور - انحلال و تجزیه و عملیات دیگر روی شیمیائی بر سایر ملل دنیا تفوق یافتند و ابتكار در دست داشتند تیتروكلریك - و نیترات نقره - كلرید - زیبق و اكسید جیوه و سولفور آهن همه از مسلمین است.
این جنبش فكری و عملی بود كه به گفته جورج سارتن پایه های شیمی جدید را با استحكام كامل پی ریزی نمود. [5] .
خاورشناسان نوشته اند پیشرفت علمی مسلمانان به قدری سریع و عمیق بود كه در قرن دوم هارون الرشید برای شارلمان ساعت زنگ داری فرستاد كه خودبخود كار می كرد و طبق نوشته پی یر روسو اهالی مغرب آن را هشتمین عجایب دنیا بپنداشتند. [6] .
رقاصه ساعت را كه دارای اهمیت فنی و مكانیك نوین است مسلمین اختراع كردند و گالیله آن را توصیف نموده است. [7] .
طبق بررسی عمر فروخ استفاده از پاندول برای آزمایش های علمی نخستین بار به وسیله ابن یونس مصری در قرن چهارم انجام شد عده ای از قوانین پاندول را دانشمندان دیگری به همین نام در سال 640 یعنی درست چهارصد سال قبل از گالیله كشف كردند. [8] .
غرض از این نكته ها این است كه در تمام علومی كه یادآور شدیم نبوغ علمی مسلمانان به خوبی مشهود است و ریشه همه آنها را كه جستجو كنی در مكتب جعفری خواهی یافت زیرا همه از جابر سرچشمه گرفته و جابر افتخار به شاگردی امام صادق (ع) نموده است.
[ صفحه 22]
جعفری است و چنانچه گفتیم جابر بن حیان شاگرد و مبرز امام صادق تمام علوم و فنون كیمیا كه امروز به شیمی و فیزیك و مكانیك تعبیر می شود از استادش گرفت و هزار ورق در پانصد علم در این فنون نگاشت و علمای غرب كه از كتب او استفاده كرده اند چنین نوشته اند.
جورج سارتن استاد تاریخ علم در دانشگاه هاروارد می نویسد اگر به پایه این علم توجه كنیم موفقیت و موقعیت مسلمین را در شیمی بیشتر می توانیم درك كنیم - او می گوید - هیچ كاری اساسی تر از بنیان گذاری یك كار نیكو نیست مخصوصا كاری كه تمام ساختمان بر روی او استوار است و باید اذعان و اعتراف كنیم كه در علم شیمی این پایه را مسلمین مستحكم و استوار نمودند و اساس و شالوده آهنین بر آن ریختند و آنها بودند كه از جنبه حیاتی شیمی یعنی به دست آوردن كیمیا و تبدیل معادن به یكدیگر صرف نظر و آن را رد نمودند.
در این قسمت مثل این كه یك اشتباهی شده است و آن این است كه چون تبدیل اجسام به اجسام دیگر و تبدیل اجسام به نیرو از اصول مسلمه علمی اسلامی است و و رد نظریه تبدیل به خیال غلط بوده زیرا تجزیه و تحلیل می خواهد و این علم علم تجربی و شهودی است بدون عمل استفاده نمی شود و چون برخی از مسلمین كم مایه خیال می كردند با تبدیل گیاهی به گیاهی می توان فلز را طلا كرد و چون بسیاری در این راه فدائی شدند و به جائی نرسیدند از آن صرف نظر كردند اما در اصل تعلیم این علم تردیدی نداشتند زیرا از صادق مصدق و امام معصوم تعلیم شده بود و به علاوه پایه ها و مایه های علمی فدائیان این راه سست و كم بوده یا اغراض و هدفشان دنیا بوده كه موفق نمی شدند در حالی كه امروز دنیا ثابت كرد درس امام صادق در قرن دوم امروز پس از دوازده قرن در سوئیس و ژنو صورت عمل گرفت و شیمیست های آن كشور با همان عوامل طلا ساختند و این طلسم را شكستند و به علاوه كه ما اطلاع و تجربه داریم و می دانیم علم شیمی علم تجربی است - خداوند گیاهانی آفریده كه با شرایطی جسمی دیگر را به طلا تبدیل می كنند و این تجربه را از چند نفر شنیده ام گوسفندانی هستند كه دندان های آنها در اثر برخورد با آن گیاهان طلا شده است و مردی دهاتی از اصفهان در دوران گذشته تاریخش معلوم نیست با شمشیری ك علف می بریده شمشیرش زرد و طلا می شود و اثرش این است كه بر هر آهنی بزند مانند بریدن پنیر نرم می برد و برای امتحان دستمالی ابریشمی روی آب حوض می اندازد و با این شمشیر بر دستمال می زند بدون هیچ به هم آمیختگی و جمع شدنی دستمال ابریشم را از وسط نصف می كند و با این شمشیر شمشیرها را به آسانی می برد و آن گیاه را نشان می كند.
[ صفحه 23]
پس از آنكه گزارش كار خود را به پادشاه وقت می دهد و امتحان می كنند آن جبار ستمكار دستور می دهد چشم های او را درآوردند كه دیگر آن علف را نشناسد و نیز چوبدارها مكرر گفته اند برخی از گوسفندان علفی می خورند كه دندان های آنها طلا می شود پس معلوم است كه اثری در گیاه بود كه امام فرمود آن گیاه را بكوبند و روغن گیری كنند و بر فلزی بزنند طلا می شود و امروز این علم و تجربه علمی به آسانی حل شده است.
چون موضوع تبدیل معادن به یكدیگر جالب توجه بود الكندی و ابن سینا اول منكر آن شدند و ابن خلدون در مقدمه كتاب خود طرفداران این علم را به ناسزا و مسخره گرفته سخت مورد انتقاد قرار می دهد علتش این است كه از علوم طبیعی اطلاعی نداشته ابوعلی هم بعدا امكان این عمل را جایز دانسته و گفته منكر نشوید.
ابن خلدون می گوید با استادم ابوالبركات بلقیقی صحبت كردم و یكی از كتب كیمیا را به او دادم او مدتی آن را مورد تفحص قرار داد و سپس آن را به من رد كرد و گفت من ضمانت می كنم كه خواننده این كتاب جز با ناامیدی به خانه خود بازنگردد. [1] .
نگارنده هم می گوید با آنكه شیمیست نیستم و ریاضی دان نیستم و لذا اگر یك مسئله شیمی با لگاریتم و مثلثات به من بدهند همان ضمانت را می كنم زیرا لزومی ندارد هر كس همه علوم را به كمال بداند و ندانستن علمی دلیل عدم صحت آن نیست و هیچ علمی را نمی توان انكار كرد بلكه باید با شرایط زمان و مكان و استعداد و ذوق و شم علمی فراگرفت صرفا یك مرد دانشمند نمی تواند از همه علوم بهره مند گردد.
نخستین كسی كه در اسلام به تحقیق علم شیمی برخاست خالد بن یزید مروانی است كه مطالبی در كتب یونانیان و رومیان دید و از امام باقرالعلوم پرسید و آن حضرت اساس این علم را به او آموخت و بعد او جابر بن حیان شاگرد امام صادق علیه السلام این علم را به صورت كتابی تدوین كرد و اختراعات و ابداعاتی از تعلیمات امام صادق نمود كه شمه ی در جلد دوم نوشتیم.
هارونی وزن مخصوص عده ای از مایعات را به دست آورد كه با اوزان مخصوص این عصر تفاوتی ندارد و اگر اندك فرقی داشته باشد مربوط به مقدار مواد محلول در آب است كه بر حسب مكان های مختلف در آب به اندازه های مختلف وجود دارد و این صحت و درستی كار پیشینیان مسلمین را می رساند.
[ صفحه 24]
و ابوریحان كه شاگرد به واسطه جابر بن حیان است از دو راه وزن مخصوص اجسام را به دست آورد و اعدادی كه نتیجه محاسبات او است با گذشت زمان و ترقی روز افزون علم چندان تغییری نكرده است.
هلم یارد می نویسد در آثار رازی در خصوص شیمی هیچ نقطه ابهامی وجود ندارد و او فقط متكی به حقایق تجزیه و شهودی و حسی فرموده است و ما باید از آن مرد شیمیست برای طبقه بندی و ترتیبی كه او برای اولین بار در خصوص مواد شیمیائی به كاربرد تشكر كنیم. [2] .
دكتر عمر فروخ می گوید بدون شك مؤسس شیمی جدید در شرق و غرب محمد بن زكریای رازی است كه او شاگرد به واسطه جابر بود و او هم از امام صادق فراگرفته است.
دكتر مصطفوی در مجله دنیای علم می نویسد رازی تحقیقا بوراكس «مواد در اسید بوریك» را می شناخت ولی با این سابقه لاووازیه و موفن شیمی دانهای اروپا در قرن شانزدهم معدودی از استخراج آن بی اطلاع بودند و از ایران خریداری می كردند. [3] .
این عقیده كه می توان فلزات ناقص را به فلزات كامل تبدیل كرد در افكار اروپائیان قوت گرفت و حتی در قرن 18 دانشمندان اروپا سرگرم این فكر كه از اسلام میراث گرفته بودند می شدند. [4] .
و مسلمانان در همان اوقات اولیه بوراكس را از دو طریق طبیعی و مصنوعی به وسیله آزمایشگاه تهیه می كردند.
جورج سارتن قرن دوم را كه ما قرن مكتب جعفری می نامیم او قرن جابر بن حیان نامیده است زیرا این مرد شیمی دان از مشهورترین دانشمند شرق و غرب در قرن دوم اسلامی بود و رسائلی كه بیش از 170 رساله می باشد از او در اروپا چاپ شده كه شهرت فراوانی به او داده است.
رسائل جابر را خاورشناس معروف پاول كراورس serworK - lewaP كه از اهالی چك اسلواكی بود در 1944 - 1904 می زیسته و در عصر سال 1354 قمری مطابق سال 1935 م در 555 صفحه تحت عنوان «مختارات من رسائل جابر بن حیان» از روی نسخه های منحصر
[ صفحه 25]
به فرد قاهره و پاریس و بریتانیا به طبع رسانده و این مجموعه شامل 20 رساله از جابر و مقدمه ای از تصحیح است.
در سابق گفتیم كه جابر تركیب شوره - زاج سبز - اسید نیتریك را به دست آورد و زكریای رازی از تقطیر زاج سبز اسید سولفوریك را به دست آورد و از تقطیر مواد نشاسته با مواد قندی تخمیر شده یا از تقطیر شراب الكل را با همین نام الكل تهیه نمود.
بدون شك مسلمین در تقطیر - تبخیر - تبلور - انحلال و تجزیه و عملیات دیگر روی شیمیائی بر سایر ملل دنیا تفوق یافتند و ابتكار در دست داشتند تیتروكلریك - و نیترات نقره - كلرید - زیبق و اكسید جیوه و سولفور آهن همه از مسلمین است.
این جنبش فكری و عملی بود كه به گفته جورج سارتن پایه های شیمی جدید را با استحكام كامل پی ریزی نمود. [5] .
خاورشناسان نوشته اند پیشرفت علمی مسلمانان به قدری سریع و عمیق بود كه در قرن دوم هارون الرشید برای شارلمان ساعت زنگ داری فرستاد كه خودبخود كار می كرد و طبق نوشته پی یر روسو اهالی مغرب آن را هشتمین عجایب دنیا بپنداشتند. [6] .
رقاصه ساعت را كه دارای اهمیت فنی و مكانیك نوین است مسلمین اختراع كردند و گالیله آن را توصیف نموده است. [7] .
طبق بررسی عمر فروخ استفاده از پاندول برای آزمایش های علمی نخستین بار به وسیله ابن یونس مصری در قرن چهارم انجام شد عده ای از قوانین پاندول را دانشمندان دیگری به همین نام در سال 640 یعنی درست چهارصد سال قبل از گالیله كشف كردند. [8] .
غرض از این نكته ها این است كه در تمام علومی كه یادآور شدیم نبوغ علمی مسلمانان به خوبی مشهود است و ریشه همه آنها را كه جستجو كنی در مكتب جعفری خواهی یافت زیرا همه از جابر سرچشمه گرفته و جابر افتخار به شاگردی امام صادق (ع) نموده است.
[1] مقدمه ابن خلدون ترجمه پروين گنابادي ص 1112 تا 1120.
[2] سالنامه نور دانش ص 284 ترجمه از اسلاميك ريوير.
[3] مجله دنياي علم سال اول شماره 2 و 3 و اسرار كيميا.
[4] تاريخ علوم پي ير روسو ص 224.
[5] سرگذشت علم اثر جورج سارتن ترجمه احمد بيرشك ص 229.
[6] تاريخ علوم ترجمه حسن صفاري ص 118.
[7] هنرهاي مسلمين.
[8] عبقرية العرب في العلم و الفلسفه ص 76.