کد مطلب:247 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:375
شکّیات
شكّیات نماز 23 قسم است; كه هشت قسم آن شكهایی هستند كه نماز را باطل می كنند، و به شش قسم آن نباید اعتنا كرد، و نُه قسم دیگر آن صحیح است.
[197]
اوّل: شك های باطل كننده نماز
(مسأله 1187) شك هایی كه نماز را باطل می كنند از این قرارند:
اوّل: شك در شماره ركعت های نماز دو ركعتی، مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در شماره ركعت های نماز مستحب دو ركعتی و بعضی از نمازهای احتیاط، نماز را باطل نمی كند.دوم: شك در شماره ركعت های نماز سه ركعتی.سوم: آن كه در نماز چهار ركعتی شك كند كه یك ركعت خوانده یا بیشتر. چهارم: آن كه در نماز چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجده دوم، شك كند كه دو ركعت خوانده یا بیشتر (برای تفصیل این مسأله، به صورت سوم مسأله 1221 مراجعه شود.) پنجم: شك بین دو و پنج، یا دو و بیشتر از پنج. ششم: شك بین سه و شش، یا سه و بیشتر از شش. هفتم: شك در ركعت های نماز به صورتی كه نداند چند ركعت خوانده است. هشتم: شك بین چهار و شش، یا چهار و بیشتر از شش، چه پیش از تمام شدن سجده دوم باشد و چه بعد از آن، ولی اگر بعد از سجده دوم، شك بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش برای او پیش آید، احتیاط واجب آن است كه بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد و نماز را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1188) اگر یكی از شك های باطل كننده برای انسان پیش آید، در ابتدا نمی تواند نماز را به هم بزند، ولی اگر به قدری فكر كند كه شك پابرجا شود، به هم زدن نماز مانعی ندارد.
دوم: شك هایی كه نباید به آنها اعتنا كرد
(مسأله 1189) شك هایی كه نباید به آنها اعتنا كرد از این قرارند:
اوّل: شك در چیزی كه محل بجا آوردن آن گذشته باشد، مثل آن كه در ركوع شك كند كه حمد را خوانده یا نه.دوم: شك بعد از سلام نماز.سوم: شك بعد از گذشتن وقت نماز.چهارم: شك كثیرالشّك; یعنی كسی كه زیاد شك می كند.پنجم: شك امام در شماره ركعت های نماز در صورتی كه مأموم شماره آنها را بداند، و همچنین شك مأموم در صورتی كه امام شماره ركعت های نماز را بداند.ششم: شك در نماز مستحبّی; و توضیح آنها، بدین قرار است:
[198]
1 ـ شك در چیزی كه محل آن گذشته است
(مسأله 1190) اگر بین نماز شك كند كه یكی از اعمال واجب آن را انجام داده یا نه، مثلاً شك كند كه حمد خوانده یا نه، چنانچه مشغول عملی كه باید بعد از آن انجام دهد نشده باشد، باید آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد، و اگر مشغول عملی كه باید بعد از آن انجام دهد شده باشد، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1191) اگر در بین خواندن آیه ای شك كند كه آیه پیش را خوانده یا نه، یا وقتی آخر آیه را می خواند، شك كند كه اوّل آن را خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1192) اگر بعد از ركوع یا سجود شك كند كه اعمال واجب آن، مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1193) اگر در حالی كه به سجده می رود شك كند كه ركوع كرده یا نه، در صورتی كه به سجده نرسیده باشد، به شك خود اعتنا كند. ولی احتیاط آن است كه برگردد و قیام و ركوع را به جا آورد و احتیاطاً نماز را اعاده كند. و اگر در حالی كه به سجده می رود شك كند كه بعد از ركوع ایستاده یا نه، باید برگردد و بایستد و بعد به سجده برود.
(مسأله 1194) اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهّد یا سجده را بجا آورده یا نه، باید برگردد و آن را بجا آورد.
(مسأله 1195) اگر كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می خواند هنگامی كه حمد یا تسبیحات را می خواند، شك كند كه سجده یا تشهّد را بجا آورده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند; و اگر پیش از آن كه مشغول حمد یا تسبیحات شود، شك كند كه سجده یا تشهّد را بجا آورده یا نه، باید آن را بجا آورد.
(مسأله 1196) اگر شك كند كه یكی از ركنهای نماز را بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول عملی كه بعد از آن است نشده باشد، باید آن را بجا آورد; مثلاً اگر پیش از خواندن تشهّد شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، باید آنها را بجا آورد، و چنانچه بعد به خاطر آورد كه آن ركن را بجا آورده بوده، چون ركن زیاد شده نماز او باطل است.
(مسأله 1197) اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول
[199]
عملی كه بعد از آن است نشده باشد، باید آن را بجا آورد; مثلاً اگر پیش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده یا نه، باید حمد را بخواند; و اگر بعد از انجام آن به خاطر آورد كه آن را بجا آورده بوده، چون ركن زیاد نشده، نماز صحیح است.
(مسأله 1198) اگر شك كند كه ركنی را بجا آورده یا نه، مثل این كه مشغول تشهّد باشد و شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند; و اگر به خاطر آورد كه آن ركن را بجا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن را بجا آورد; و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او باطل است، مثلاً اگر پیش از ركوع ركعت بعد به خاطر آورد كه دو سجده را بجا نیاورده، باید آنها را بجا آورد و اگر در ركوع یا بعد از آن به خاطر آورد، نمازش باطل است.
(مسأله 1199) اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده باشد، نباید به شك خود اعتنا كند; مثلاً اگر هنگامی كه مشغول خواندن سوره است شك كند كه حمد را خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند; و اگر بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او صحیح است; بنابراین اگر مثلاً در قنوت به خاطر آورد كه حمد را نخوانده، باید بخواند و اگر در ركوع به خاطر آورد، نماز او صحیح است.
(مسأله 1200) اگر شك كند كه سلام نماز را گفته یا نه یا شك كند آن را درست گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده باشد یا به واسطه انجام عملی كه نماز را به هم می زند، از حال نمازگزار خارج شده باشد، نباید به شك خود اعتنا كند; و اگر پیش از آنها شك كند، باید سلام را بگوید; امّا اگر در صحیح گفتن سلام شك كند، در هر صورت باید به شك خود اعتنا ننماید، چه مشغول كار دیگری شده باشد و چه نشده باشد.
2 ـ شك بعد از سلام
(مسأله 1201) اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نماز او صحیح بوده یا نه، مثلاً شك كند ركوع كرده یا نه یا بعد از سلام نماز چهار ركعتی، شك كند كه چهار ركعت خوانده یا
[200]
پنج ركعت، نباید به شك خود اعتنا كند; ولی اگر هر دو طرف شك او باطل باشد، مثلاً بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه سه ركعت خوانده یا پنج ركعت، نماز او باطل است.
3 ـ شك بعد از وقت
(مسأله 1202) اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده یا نه، یا گمان كند كه نماز نخوانده، خواندن آن لازم نیست; ولی اگر پیش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده یا نه یا گمان كند كه نخوانده، باید آن نماز را بخواند; بلكه اگر گمان كند كه خوانده، باید آن را بجا آورد.
(مسأله 1203) اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1204) اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولی، نداند به نیّت ظهر خوانده یا به نیّت عصر، باید چهار ركعت نماز قضا به نیّت نمازی كه بر او واجب است بخواند.
(مسأله 1205) اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند یك نماز خوانده ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی، باید قضای نماز مغرب و عشا را بخواند.
4 ـ كَثیرُالشَّك (كسی كه زیاد شك می كند)
(مسأله 1206) اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند یا در سه نماز پشت سر هم ـ مثلاً در نماز صبح و ظهر و عصر ـ شك كند، «كثیرالشك» است. و چنانچه زیاد شك كردن او از روی غضب یا ترس یا پریشانی حواس نباشد، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1207) اگر كثیرالشّك در بجا آوردن چیزی شك كند، چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نكند، باید بنا بگذارد كه آن را بجا آورده; مثلاً اگر شك كند كه ركوع كرده یا نه، باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است. و اگر بجا آوردن آن نماز را باطل كند، باید بنا بگذارد كه آن را انجام نداده; مثلاً اگر شك كند كه یك ركوع كرده یا بیشتر، چون زیاد شدن ركوع نماز را باطل می كند، باید بنا بگذارد كه بیشتر از یك ركوع انجام نداده است.
[201]
(مسأله 1208) كسی كه در یك چیز نماز زیاد شك می كند، چنانچه در چیزهای دیگر نماز شك كند، باید به دستور آن عمل نماید، مثلاً كسی كه زیاد شك می كند كه سجده كرده یا نه، اگر در بجا آوردن ركوع شك كند، باید به دستور آن رفتار نماید، یعنی اگر ایستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، به شك خود اعتنا نكند.
(مسأله 1209) كسی كه در نماز مخصوصی ـ مثلاً در نماز ظهر ـ زیاد شك می كند، اگر در نماز دیگری ـ مثلاً در نماز عصر ـ شك كند، باید به دستور شك رفتار نماید.
(مسأله 1210) كسی كه وقتی در جای مخصوصی نماز می خواند زیاد شك می كند، اگر در غیر آنجا نماز بخواند و شكی برای او پیش آید، باید به دستور شك رفتار نماید.
(مسأله 1211) اگر انسان شك كند كه كثیرالشّك شده یا نه، باید به دستور شك عمل نماید; و كثیرالشّك تا وقتی یقین نكند كه به حال معمولی مردم برگشته، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1212) اگر كسی كه زیاد شك می كند، شك كند كه ركنی را بجا آورده یا نه و اعتنا نكند ولی بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نیاورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن را بجا آورد; و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او باطل است; مثلاً اگر شك كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه پیش از سجده به خاطر آورد كه ركوع نكرده، باید ركوع كند و اگر در سجده به خاطر آورد، نماز او باطل است.
(مسأله 1213) اگر كسی كه زیاد شك می كند، شك كند چیزی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نیاورده، چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته باشد، باید آن را بجا آورد; و اگر از محل آن گذشته باشد، نماز او صحیح است; مثلاً اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت به خاطر آورد كه حمد نخوانده، باید بخواند و اگر در ركوع به خاطر آورد، نماز او صحیح است.
5 ـ شك امام و مأموم
(مسأله 1214) اگر امام جماعت در شماره ركعتهای نماز شك كند، مثلاً شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است، امام باید نماز را تمام كند و
[202]
خواندن نماز احتیاط لازم نیست. و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شماره ركعتهای نماز شك كند، نباید به شك خود اعتنا نماید.
6 ـ شك در نماز مستحبّی
(مسأله 1215) اگر در شماره ركعتهای نماز مستحبّی شك كند، چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل كند، باید بنا را بر كمتر بگذارد; مثلاً اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، باید بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است. و اگر طرف بیشتر شك نماز را باطل نكند، مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده یا یك ركعت، به هر طرف شك عمل كند نماز او صحیح است.
(مسأله 1216) كم شدن ركن بنابر احتیاط واجب نماز مستحب را باطل می كند، ولی زیاد شدن ركن آن را باطل نمی كند. پس اگر یكی از اعمال نماز مستحب را فراموش كند و هنگامی به خاطر آورد كه مشغول ركن بعد از آن شده، باید آن عمل را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد، مثلاً اگر در بین ركوع به خاطر آورد كه سوره را نخوانده، باید برگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود.
(مسأله 1217) اگر در یكی از اعمال نافله شك كند، خواه ركن باشد یا غیر ركن، چنانچه محل آن نگذشته باشد، باید آن را بجا آورد و اگر محل آن گذشته باشد، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1218) اگر در نماز مستحبّی دو ركعتی گمان او به سه ركعت یا بیشتر یا به دو ركعت یا كمتر برود، باید به همان گمان عمل كند، مگر آن كه موجب بطلان باشد، كه در این صورت گمان حكم شك را دارد، مثلاً اگر گمان او به یك ركعت برود، احتیاطاً باید یك ركعت دیگر بخواند.
(مسأله 1219) اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن در نماز واجب سجده سهو واجب می شود یا یك سجده یا تشهّد را فراموش نماید، لازم نیست بعد از نماز سجده سهو یا قضای سجده و تشهّد را بجا آورد.
(مسأله 1220) اگر شك كند كه نماز مستحبّی را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مانند نماز جعفر طیّار وقت معیّنی نداشته باشد، و یا مانند نافله یومیّه وقت معیّنی داشته باشد
[203]
ولی پیش از گذشتن وقت شك كند كه آن را بجا آورده یا نه، باید بنا بگذارد كه نخوانده است; ولی در صورت دوم اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه خوانده است یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند.
سوم: شك های صحیح
(مسأله 1221) در نُه صورت اگر در شماره ركعتهای نماز چهار ركعتی شك كند، باید فوراً فكر نماید; پس اگر یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا كرد، همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند; وگرنه به دستورهایی كه گفته می شود عمل نماید. و آن نُه صورت از این قرارند:
اوّل: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، شك كند دو ركعت خوانده یا سه ركعت، كه باید بنا بگذارد سه ركعت خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به دستوری كه بعداً گفته می شود بجا آورد. و اگر بعد از تمام شدن ذكر و قبل از سر برداشتن از سجده شك كند، به احتیاط واجب باید به دستور قبل عمل كند و نماز را اعاده نماید.
دوم: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بین ركعت دوم و چهارم شك كند، كه باید بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز بلافاصله دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند. و اگر بعد از تمام شدن ذكر و قبل از سر برداشتن از سجده شك كند، به احتیاط واجب باید به دستور قبل عمل نماید و نماز را اعاده كند.
سوم: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بین ركعت دوم و سوم و چهارم شك كند كه باید بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز بلافاصله دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد. ولی اگر بعد از سجده اوّل یا پیش از تمام شدن ذكر سجده دوم یكی از این سه شك برای او پیش آید، می تواند نماز را رها كند و دوباره بخواند. و اگر بعد از تمام شدن ذكر سجده دوم و قبل از سر برداشتن از سجده شك كند، به احتیاط واجب باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و پس از بجا آوردن نماز احتیاط نماز را اعاده كند.
چهارم: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بین ركعت چهارم و پنجم شك كند
[204]
كه باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد. ولی اگر بعد از سجده اوّل یا پیش از تمام شدن ذكر سجده دوم این شك برای او پیش آید، بنابر احتیاط استحبابی به دستوری كه گفته شد عمل كند، اگرچه نماز او باطل است و باید دوباره بخواند. و اگر بعد از تمام شدن ذكر و قبل از سر برداشتن از سجده شك كند، به احتیاط واجب پس از نماز دو سجده سهو بجا آورد و نماز را اعاده كند.
پنجم: شك بین سه و چهار كه در هر جای نماز باشد، باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد.
ششم: شك بین چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد.
هفتم: شك بین سه و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد.
هشتم: شك بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و بعد از سلام نماز، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد.
نهم: شك بین پنج و شش در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1222) اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید، نباید نماز را رها كند، و چنانچه نماز را رها كند معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام عملی مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل می كند نماز را از سر گیرد، نماز دوم او نیز باطل است; و اگر بعد از انجام عملی كه نماز را باطل می كند مشغول نماز شود، نماز دوم او صحیح است.
(مسأله 1223) اگر یكی از شكهایی كه نماز احتیاط برای آنها واجب است در نماز پیش آید، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتیاط نماز را از سر بگیرد معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام عملی كه نماز را باطل می كند نماز را از سر بگیرد، نماز دوم او نیز باطل است و اگر بعد از انجام عملی كه نماز را باطل می كند مشغول نماز شود، نماز دوم او صحیح است.
(مسأله 1224) اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید، چنانچه گفته شد باید فوراً فكر كند، ولی اگر نتواند در مورد هیچ یك از دو طرف شك تصمیم بگیرد،
[205]
می تواند فكر كردن را تا كمی بعد نیز ادامه دهد، مثلاً اگر در سجده شك كند، می تواند تا بعد از سجده فكر كردن را ادامه دهد.
(مسأله 1225) اگر گمان او ابتدا به یك طرف بیشتر باشد و بعد دو طرف در نظر او مساوی شوند، باید به دستور شك عمل نماید و اگر اوّل دو طرف در نظر او مساوی باشند و به طرفی كه وظیفه اوست بنا بگذارد و بعد گمان او به طرف دیگر تمایل پیدا كند، باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند.
(مسأله 1226) كسی كه نمی داند گمان او به یك طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است، باید احتیاط كند و در هر مورد، احتیاط به نحو مخصوصی است كه در كتاب های مفصّل بیان شده است.
(مسأله 1227) اگر بعد از نماز بداند كه در بین نماز حالت تردیدی داشته كه مثلاً دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولی نداند كه گمان او به خواندن سه ركعت بوده یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده اند، به احتیاط واجب باید نماز احتیاط را بخواند.
(مسأله 1228)اگر هنگامی كه تشهّد می خواند یا بعد از ایستادن، شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان هنگام یكی از شكهایی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتند صحیح می باشند، برای او پیش آید، مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، به احتیاط مستحب باید به دستور آن شك عمل كند و نمازش را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1229) اگر پیش از آن كه مشغول تشهّد شود یا در ركعت هایی كه تشهّد ندارند، پیش از ایستادن شك كند كه دو سجده بجا آورده یا نه و در همان هنگام یكی از شكهایی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتند صحیح می باشد، برای او پیش آید، نمازش باطل است.
(مسأله 1230) اگر هنگامی كه ایستاده، بین سه و چهار یا بین سه و چهار و پنج شك كند و به خاطر آورد كه دو سجده یا یك سجده از ركعت پیش را بجا نیاورده، نماز او باطل است.
(مسأله 1231) اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش آید، مثلاً اوّل شك
[206]
كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بعد شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، باید به دستور شك دوم عمل نماید.
(مسأله 1232) اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بین دو و چهار شك كرده یا بین سه و چهار، احتیاط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1233) اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكی برای او پیش آمده ولی نداند از شكهای باطل بوده یا از شكهای صحیح، و اگر از شكهای صحیح بوده كدام قسم آن بوده است، بنابر احتیاط واجب باید به دستور شكهایی كه صحیح بوده و احتمال می داده عمل كند و نماز را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1234) اگر كسی كه نشسته نماز می خواند، شك كند كه باید برای آن یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بخواند، باید دو ركعت نشسته بجا آورد; بلكه اگر شك كند كه باید برای آن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو ركعت نشسته بجا آورد.
(مسأله 1235) اگر كسی كه ایستاده نماز می خواند هنگام خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل كسی كه نماز را نشسته می خواند و حكم آن در مسأله پیش گفته شد، نماز احتیاط را بجا آورد.
(مسأله 1236) اگر كسی كه نشسته نماز می خواند هنگام خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد، باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می خواند عمل كند.
نماز احتیاط
(مسأله 1237) كسی كه نماز احتیاط بر او واجب است، باید بعد از سلام نماز فوراً نیّت نماز احتیاط كند و تكبیر بگوید و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نماید، پس اگر یك ركعت نماز احتیاط بر او واجب باشد، باید بعد از دو سجده تشهّد بخواند و سلام دهد; و اگر دو ركعت نماز احتیاط بر او واجب باشد، باید بعد از دو سجده یك ركعت دیگر مثل ركعت اوّل بجا آورد و بعد تشهّد بخواند و سلام دهد.
(مسأله 1238) نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و نباید نیّت آن را به زبان آورند، و
[207]
احتیاط واجب آن است كه سوره «حمد» و حتی «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم» آن را نیز آهسته بخوانند.
(مسأله 1239) اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد نمازی كه خوانده درست بوده، لازم نیست نماز احتیاط بخواند; و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد، لازم نیست آن را تمام نماید.
(مسأله 1240) اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد كه ركعت های نماز او كم بوده، چنانچه عملی را كه نماز را باطل می كند انجام نداده باشد، باید آنچه را از نماز نخوانده بخواند و برای سلام بی جا، دو سجده سهو بنماید و اگر عملی را كه نماز را باطل می كند انجام داده باشد، مثلاً پشت به قبله كرده باشد، باید نماز را دوباره بجا آورد.
(مسأله 1241) اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نماز او به مقدار نماز احتیاط بوده، مثلاً در شك بین سه و چهار، یك ركعت نماز احتیاط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نماز او صحیح است.
(مسأله 1242) اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده، مثلاً در شك بین دو و چهار دو ركعت نماز احتیاط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، باید كسری نماز را به نماز متصّل نموده و نماز را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1243) اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز بیشتر از نماز احتیاط بوده، مثلاً در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند و بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتیاط عملی را كه نماز را باطل می كند انجام داده باشد، مثلاً پشت به قبله كرده باشد، باید نماز را دوباره بخواند; و اگر عملی را كه نماز را باطل می كند انجام نداده باشد، باید دو ركعت كسری نماز خود را بجا آورد و نماز را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1244) اگر بین دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده، به خاطر آورد كه نماز را دو ركعت خوانده، لازم نیست دو ركعت نماز احتیاط نشسته را بخواند.
(مسأله 1245) اگر بین سه و چهار شك كند و هنگامی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته یا یك ركعت ایستاده را می خواند، به خاطر آورد كه نماز را سه ركعت خوانده،
[208]
باید نماز احتیاط را تمام كند و نماز او صحیح است.
(مسأله 1246) اگر بین دو و سه و چهار شك كند و هنگامی كه دو ركعت نماز احتیاط ایستاده را می خواند، پیش از ركوع ركعت دوم به خاطر آورد كه نماز را سه ركعت خوانده، باید بنشیند و نماز احتیاط را یك ركعتی تمام كند و بنابر احتیاط مستحب نماز را دوباره بخواند.
(مسأله 1247) اگر در بین نماز احتیاط بفهمد كسری نماز او بیشتر یا كمتر از نماز احتیاط بوده، چنانچه نتواند نماز احتیاط را مطابق كسری نماز خود تمام كند، باید آن را رها كند و كسری نماز را بجا آورد و بنابر احتیاط واجب نماز را دوباره بخواند; مثلاً اگر هنگامی كه در شك بین سه و چهار دو ركعت نماز احتیاط نشسته را می خواند، به خاطر آورد كه نماز را دو ركعت خوانده، چون نمی تواند دو ركعت نشسته را به جای دو ركعت ایستاده حساب كند، به احتیاط واجب باید نماز احتیاط نشسته را رها كند و دو ركعت كسری نماز خود را بخواند و نماز را نیز دوباره بجا آورد.
(مسأله 1248) اگر شك كند نماز احتیاطی را كه بر او واجب بوده بجا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز گذشته باشد، به شك خود اعتنا نكند; و اگر وقت داشته باشد، در صورتی كه مشغول كار دیگری نشده و از جای نماز برنخاسته و عملی مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل می كند نیز انجام نداده باشد، باید نماز احتیاط را بخواند; و اگر مشغول عمل دیگری شده یا عملی كه نماز را باطل می كند بجا آورده یا بین نماز و شك او زیاد فاصله شده باشد، احتیاط استحبابی آن است كه نماز احتیاط را بجا آورد و نماز را نیز دوباره بخواند. و بنا را بر انجام نماز احتیاط گذاشتن و به همان اكتفا نمودن مشكل است.
(مسأله 1249) اگر در نماز احتیاط ركنی را زیاد كند یا مثلاً به جای یك ركعت دو ركعت بخواند، بنابر احتیاط واجب نماز احتیاط باطل می شود و باید دوباره اصل نماز را بخواند.
(مسأله 1250) اگر هنگامی كه مشغول نماز احتیاط است در یكی از اعمال آن شك كند، چنانچه محل آن نگذشته باشد، باید آن را بجا آورد; و اگر محل آن گذشته باشد، نباید به شك خود اعتنا كند، مثلاً اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه، چنانچه به ركوع نرفته باشد، باید بخواند و اگر به ركوع رفته باشد، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1251) اگر در شماره ركعتهای نماز احتیاط شك كند، باید بنا را بر بیشتر
[209]
بگذارد; ولی چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل كند، باید بنا را بر كمتر بگذارد و احتیاط آن است كه نماز احتیاط را دوباره بخواند و بعد از آن اصل نماز را نیز اعاده نماید.
(مسأله 1252) اگر در نماز احتیاط، چیزی كه ركن نیست سهواً كم یا زیاد شود، بنابر احتیاط سجده سهو دارد.
(مسأله 1253) اگر بعد از سلام نماز احتیاط شك كند كه یكی از اجزاء یا شرایط آن را بجا آورده یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
(مسأله 1254) اگر در نماز احتیاط تشهّد یا یك سجده را فراموش كند، واجب است بعد از سلام آن را قضا نماید.
(مسأله 1255) اگر نماز احتیاط و قضای یك سجده یا قضای یك تشهّد یا دو سجده سهو بر او واجب شود، باید اوّل نماز احتیاط را بجا آورد.
(مسأله 1256) حكم گمان در ركعتهای نماز حكم یقین است، مثلاً اگر در نماز چهار ركعتی گمان داشته باشد كه نماز را چهار ركعت خوانده، نباید نماز احتیاط بخواند. و در گمان در غیر ركعتها احتیاطاً نماز را مانند حكم یقین به آن تمام كند و سپس آن را اعاده كند.
(مسأله 1257) حكم شك، سهو و گمان در نمازهای واجب یومیّه و نمازهای واجب دیگر فرق ندارد، مثلاً اگر در نماز آیات شك كند كه یك ركعت خوانده یا دو ركعت، چون شك او در نماز دو ركعتی است، نماز او باطل است.
سجده سهو
(مسأله 1258) در سه مورد بعد از سلام نماز، انسان باید به دستوری كه بعداً گفته می شود، دو سجده سهو بجا آورد:
اوّل: آن كه در بین نماز، سهواً حرف بزند.دوم: آن كه یك سجده را فراموش كند. سوم: آن كه در نماز چهار ركعتی، بعد از سجده دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت.
در چهار مورد نیز احتیاط واجب آن است كه سجده سهو بنماید:
اوّل: در جایی كه نباید سلام نماز را بگوید، مثلاً در ركعت اوّل، سهواً سلام بدهد. دوم: آن كه تشهّد را فراموش كند. سوم: برای قیام بی جا. چهارم: برای فراموش كردن
[210]
تسبیحات اربعه.
(مسأله 1259) اگر انسان سهواً یا به گمان این كه نمازش تمام شده حرف بزند، باید دو سجده بجا آورد.
(مسأله 1260) برای حرفی كه از آه كشیدن و سرفه پیدا می شود، سجده سهو واجب نیست، ولی اگر مثلاً سهواً «آخ» یا «آه» بگوید، باید سجده سهو نماید.
(مسأله 1261) اگر چیزی را كه غلط خوانده دوباره به نحو صحیح بخواند، برای دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نیست.
(مسأله 1262) اگر در نماز سهواً مدّتی حرف بزند و تمام آنها یك مرتبه حساب شوند، دو سجده سهو بعد از سلام نماز كافی است.
(مسأله 1263) اگر سهواً تسبیحات اربعه را نگوید یا بیشتر یا كمتر از سه مرتبه بگوید، به احتیاط واجب باید بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1264) اگر در جایی كه نباید سلام نماز را بگوید، سهواً بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللهِ الصّالِحینَ» یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه»، باید دو سجده سهو بنماید، ولی اگر سهواً مقداری از این دو سلام را بگوید، یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْكَ أَیُّها النَّبیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه»، احتیاط مستحب آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1265) اگر در جایی كه نباید سلام دهد سهواً هر سه سلام را بگوید، دو سجده سهو كافی است.
(مسأله 1266) اگر یك سجده یا تشهّد را فراموش كند و پیش از ركوع ركعت بعد به خاطر آورد، باید برگردد و آن را بجا آورد و بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو نیز برای ایستادن بی جا انجام دهد.
(مسأله 1267) اگر در ركوع یا بعد از آن به خاطر آورد كه یك سجده یا تشهّد را از ركعت پیش فراموش كرده، باید بعد از سلام نماز سجده یا تشهّد را قضا نماید و بعد از آن همان گونه كه در مسأله 1258 گذشت دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1268) اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمداً بجا نیاورد، معصیت كرده و واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً بجا نیاورد، هر گاه به خاطر آورد باید فوراً انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.
[211]
(مسأله 1269) اگر شك داشته باشد كه یكی از موارد سجده سهو برای او پیش آمده و سجده سهو بر او واجب شده یا نه، لازم نیست آن را بجا آورد ولی اگر احتیاطاً آن را بجا آورد اشكال ندارد.
(مسأله 1270) كسی كه شك دارد مثلاً دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار سجده، اگر دو سجده بنماید كافی است.
(مسأله 1271) اگر بداند یكی از دو سجده سهو را بجا نیاورده، باید دو سجده سهو بجا آورد; و اگر بداند سهواً سه سجده كرده، باید دوباره دو سجده سهو بنماید.
دستور سجده سهو
(مسأله 1272) دستور سجده سهو این است كه بعد از سلام نماز فوراً نیّت سجده سهو كند و پیشانی را بر چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد و بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَصَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّد وَآلِهِ» یا «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ أللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد» و احتیاط مستحب آن است كه بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ ألسَّلامُ عَلَیْكَ أیُّهَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ»; و بعد باید بنشیند و دوباره به سجده رود و یكی از ذكرهایی را كه گفته شد بگوید و بنشیند و بعد از خواندن تشهّد سلام دهد.
(مسأله 1273) بنابر احتیاط واجب آنچه در سجده نماز معتبر است ـ مانند: وضوداشتن، پاك بودن بدن و لباس، پوشش بدن، رو به قبله بودن، گذاشتن هفت موضع بدن بر زمین، نهادن پیشانی بر چیزی كه سجده بر آن صحیح است و نشستن میان دو سجده ـ باید در سجده سهو نیز رعایت شود.
(مسأله 1274) هنگامی كه پس از سلام نماز قصد سجده سهو می كند، لازم نیست نیّت سجده سهو را به زبان جاری كند و تنها توجّه به انجام آن كافی است.
قضای سجده و تشهّد فراموش شده
(مسأله 1275) اگر انسان پیش از ركوع سجده و تشهّدی را كه فراموش كرده به خاطر آورد، باید بنشیند و آن را انجام دهد، ولی اگر پس از ركوع به خاطر آورد، باید بعد از نماز قضای آن را بجا آورد، و تمام شرایط نماز ـ مانند پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن
[212]
و شرط های دیگر ـ را داشته باشد.
(مسأله 1276) اگر سجده یا تشهّد را چند مرتبه فراموش كند، مثلاً یك سجده از ركعت اوّل و یك سجده از ركعت دوم را فراموش نماید، باید بعد از نماز قضای هر دو را با سجده های سهوی كه برای آنها لازم است بجا آورد و لازم نیست معیّن كند كه قضای كدام یك از آنهاست.
(مسأله 1277) اگر یك سجده و تشهّد را فراموش كند، احتیاط واجب آن است كه هر كدام را اوّل فراموش كرده، اوّل قضا نماید. و اگر نداند كدام یك اوّل فراموش شده، باید احتیاطاً یك سجده و تشهّد و بعد یك سجده دیگر بجا آورد; یا یك تشهّد و یك سجده و بعد یك تشهّد دیگر بجا آورد تا یقین كند سجده و تشهّد را به ترتیبی كه فراموش كرده قضا نموده است.
(مسأله 1278) اگر به گمان این كه اوّل سجده را فراموش كرده اوّل قضای آن را بجا آورد و بعد از خواندن تشهّد به خاطر آورد كه اوّل تشهّد را فراموش كرده، احتیاط واجب آن است كه دوباره سجده را قضا نماید. و نیز اگر به گمان این كه اوّل تشهّد را فراموش كرده، اوّل قضای آن را بجا آورد و بعد از سجده به خاطر آورد كه اوّل سجده را فراموش كرده، بنابر احتیاط واجب باید دوباره تشهّد را بخواند.
(مسأله 1279) اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهّد عملی ـ مانند پشت به قبله كردن ـ انجام دهد كه اگر عمداً یا سهواً در نماز اتّفاق بیفتد نماز باطل می شود، باید قضای سجده و تشهّد را بجا آورد، و بنابر احتیاط واجب نماز را اعاده كند.
(مسأله 1280) اگر بعد از سلام نماز به خاطر آورد كه یك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده، باید قضای سجده ای را كه فراموش كرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو انجام دهد، چه عملی را كه نماز را باطل می كند انجام داده باشد یا نه. و در صورتی كه تشهّد ركعت آخر را فراموش كرده باشد، اگر عملی را كه نماز را باطل می كند انجام نداده باشد، تشهّد را به قصد این كه وظیفه خود را انجام داده باشد بجا آورد و بعد احتیاطاً اجزای نماز را تا آخر بخواند و سپس دو سجده سهو را بجا آورد و اگر عملی كه نماز را باطل می كند انجام داده باشد، باید قضای تشهّد را بجا آورد و بعد دو سجده سهو نیز بخواند.
[213]
(مسأله 1281) اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهّد عملی انجام دهد كه برای آن سجده سهو واجب می شود، مثلاً سهواً حرف بزند، باید سجده یا تشهّد را قضا كند و دو سجده سهو برای آن عمل بجا آورد.
(مسأله 1282) اگر نداند كه سجده را فراموش كرده یا تشهّد را، به احتیاط واجب باید هر دو را قضا نماید و هر كدام را اوّل بجا آورد، اشكال ندارد و باید دو سجده سهو نیز بجا آورد.
(مسأله 1283) اگر شك داشته باشد كه سجده یا تشهّد را فراموش كرده یا نه، واجب نیست قضا نماید.
(مسأله 1284) اگر بداند سجده یا تشهّد را فراموش كرده و شك كند كه پیش از ركوع ركعت بعد از آن را بجا آورده یا نه، احتیاط واجب آن است كه آن را قضا نماید.
(مسأله 1285) اگر بر كسی كه باید سجده یا تشهّد را قضا نماید، برای كار دیگری نیز سجده سهو واجب شود، باید بعد از نماز سجده یا تشهّد را قضا نماید و بعد سجده سهو را بجا آورد.
(مسأله 1286) اگر شك داشته باشد كه بعد از نماز قضای سجده یا تشهّد فراموش شده را بجا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته باشد، باید سجده یا تشهّد را قضا نماید; و اگر وقت نماز نیز گذشته باشد، بنابر احتیاط واجب باید سجده یا تشهّد را قضا نماید.
كم و زیاد كردن اجزاء و شرایط نماز
(مسأله 1287) هرگاه چیزی از واجبات نماز را عمداً كم یا زیاد كند، اگرچه یك حرف آن باشد، نماز باطل است.
(مسأله 1288) اگر به واسطه ندانستن مسأله چیزی از اجزاء نماز را كم یا زیاد كند، در صورتی كه آن جزء ركن نباشد و او نیز جاهل قاصر باشد، نمازش صحیح است وگرنه به احتیاط واجب نماز باطل است.
(مسأله 1289) اگر در بین نماز بفهمد وضو یا غسل وی باطل بوده، یا بدون وضو یا غسل مشغول نماز شده، باید نماز را به هم بزند و دوباره با وضو یا غسل نماز بخواند. و
[214]
اگر بعد از نماز بفهمد، باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته باشد، آن را قضا نماید.
(مسأله 1290) اگر بعد از رسیدن به ركوع به خاطر آورد كه دو سجده از ركعت پیش را فراموش كرده، نماز او باطل است. و اگر پیش از رسیدن به ركوع به خاطر آورد، باید برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام كند، و بنابر احتیاط واجب برای ایستادن بی جا دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1291) اگر پیش از گفتن «اَلسَّلامُ عَلَیْنا» و «اَلسَّلامُ عَلَیْكُم» به خاطر آورد كه دو سجده ركعت آخر را بجا نیاورده، باید دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد.
(مسأله 1292) اگر پیش از سلام نماز به خاطر آورد كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، باید مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد.
(مسأله 1293) اگر بعد از سلام نماز به خاطر آورد كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، چنانچه عملی انجام داده باشد كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتّفاق بیفتد نماز را باطل می كند، مثلاً پشت به قبله كرده باشد، نمازش باطل است. و اگر عملی كه عمد و سهو آن نماز را باطل می كند انجام نداده باشد، باید فوراً مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد و دو سجده سهو نیز برای زیاد شدن سلام بجا آورد.
(مسأله 1294) هرگاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتّفاق بیفتد نماز را باطل می كند، مثلاً پشت به قبله نماید، و بعد به خاطر آورد كه دو سجده آخر را بجا نیاورده، نماز او باطل است; ولی اگر پیش از انجام عملی كه نماز را باطل می كند به خاطر آورد، باید برگردد و دو سجده ای را كه فراموش كرده بجا آورد و تشهّد و سلام را دوباره بعد از آن بگوید و دو سجده سهو برای سلامی كه اوّل گفته بجا آورد و به احتیاط واجب اصل نماز را نیز بعد از آن اعاده نماید.
(مسأله 1295) اگر بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده یا آن را پشت به قبله یا به طرف راست یا چپ قبله بجا آورده، باید دوباره آن را بخواند، و اگر وقت گذشته قضا نماید.
[197]
اوّل: شك های باطل كننده نماز
(مسأله 1187) شك هایی كه نماز را باطل می كنند از این قرارند:
اوّل: شك در شماره ركعت های نماز دو ركعتی، مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در شماره ركعت های نماز مستحب دو ركعتی و بعضی از نمازهای احتیاط، نماز را باطل نمی كند.دوم: شك در شماره ركعت های نماز سه ركعتی.سوم: آن كه در نماز چهار ركعتی شك كند كه یك ركعت خوانده یا بیشتر. چهارم: آن كه در نماز چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجده دوم، شك كند كه دو ركعت خوانده یا بیشتر (برای تفصیل این مسأله، به صورت سوم مسأله 1221 مراجعه شود.) پنجم: شك بین دو و پنج، یا دو و بیشتر از پنج. ششم: شك بین سه و شش، یا سه و بیشتر از شش. هفتم: شك در ركعت های نماز به صورتی كه نداند چند ركعت خوانده است. هشتم: شك بین چهار و شش، یا چهار و بیشتر از شش، چه پیش از تمام شدن سجده دوم باشد و چه بعد از آن، ولی اگر بعد از سجده دوم، شك بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش برای او پیش آید، احتیاط واجب آن است كه بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد و نماز را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1188) اگر یكی از شك های باطل كننده برای انسان پیش آید، در ابتدا نمی تواند نماز را به هم بزند، ولی اگر به قدری فكر كند كه شك پابرجا شود، به هم زدن نماز مانعی ندارد.
دوم: شك هایی كه نباید به آنها اعتنا كرد
(مسأله 1189) شك هایی كه نباید به آنها اعتنا كرد از این قرارند:
اوّل: شك در چیزی كه محل بجا آوردن آن گذشته باشد، مثل آن كه در ركوع شك كند كه حمد را خوانده یا نه.دوم: شك بعد از سلام نماز.سوم: شك بعد از گذشتن وقت نماز.چهارم: شك كثیرالشّك; یعنی كسی كه زیاد شك می كند.پنجم: شك امام در شماره ركعت های نماز در صورتی كه مأموم شماره آنها را بداند، و همچنین شك مأموم در صورتی كه امام شماره ركعت های نماز را بداند.ششم: شك در نماز مستحبّی; و توضیح آنها، بدین قرار است:
[198]
1 ـ شك در چیزی كه محل آن گذشته است
(مسأله 1190) اگر بین نماز شك كند كه یكی از اعمال واجب آن را انجام داده یا نه، مثلاً شك كند كه حمد خوانده یا نه، چنانچه مشغول عملی كه باید بعد از آن انجام دهد نشده باشد، باید آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد، و اگر مشغول عملی كه باید بعد از آن انجام دهد شده باشد، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1191) اگر در بین خواندن آیه ای شك كند كه آیه پیش را خوانده یا نه، یا وقتی آخر آیه را می خواند، شك كند كه اوّل آن را خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1192) اگر بعد از ركوع یا سجود شك كند كه اعمال واجب آن، مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1193) اگر در حالی كه به سجده می رود شك كند كه ركوع كرده یا نه، در صورتی كه به سجده نرسیده باشد، به شك خود اعتنا كند. ولی احتیاط آن است كه برگردد و قیام و ركوع را به جا آورد و احتیاطاً نماز را اعاده كند. و اگر در حالی كه به سجده می رود شك كند كه بعد از ركوع ایستاده یا نه، باید برگردد و بایستد و بعد به سجده برود.
(مسأله 1194) اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهّد یا سجده را بجا آورده یا نه، باید برگردد و آن را بجا آورد.
(مسأله 1195) اگر كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می خواند هنگامی كه حمد یا تسبیحات را می خواند، شك كند كه سجده یا تشهّد را بجا آورده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند; و اگر پیش از آن كه مشغول حمد یا تسبیحات شود، شك كند كه سجده یا تشهّد را بجا آورده یا نه، باید آن را بجا آورد.
(مسأله 1196) اگر شك كند كه یكی از ركنهای نماز را بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول عملی كه بعد از آن است نشده باشد، باید آن را بجا آورد; مثلاً اگر پیش از خواندن تشهّد شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، باید آنها را بجا آورد، و چنانچه بعد به خاطر آورد كه آن ركن را بجا آورده بوده، چون ركن زیاد شده نماز او باطل است.
(مسأله 1197) اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول
[199]
عملی كه بعد از آن است نشده باشد، باید آن را بجا آورد; مثلاً اگر پیش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده یا نه، باید حمد را بخواند; و اگر بعد از انجام آن به خاطر آورد كه آن را بجا آورده بوده، چون ركن زیاد نشده، نماز صحیح است.
(مسأله 1198) اگر شك كند كه ركنی را بجا آورده یا نه، مثل این كه مشغول تشهّد باشد و شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند; و اگر به خاطر آورد كه آن ركن را بجا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن را بجا آورد; و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او باطل است، مثلاً اگر پیش از ركوع ركعت بعد به خاطر آورد كه دو سجده را بجا نیاورده، باید آنها را بجا آورد و اگر در ركوع یا بعد از آن به خاطر آورد، نمازش باطل است.
(مسأله 1199) اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده باشد، نباید به شك خود اعتنا كند; مثلاً اگر هنگامی كه مشغول خواندن سوره است شك كند كه حمد را خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند; و اگر بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او صحیح است; بنابراین اگر مثلاً در قنوت به خاطر آورد كه حمد را نخوانده، باید بخواند و اگر در ركوع به خاطر آورد، نماز او صحیح است.
(مسأله 1200) اگر شك كند كه سلام نماز را گفته یا نه یا شك كند آن را درست گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده باشد یا به واسطه انجام عملی كه نماز را به هم می زند، از حال نمازگزار خارج شده باشد، نباید به شك خود اعتنا كند; و اگر پیش از آنها شك كند، باید سلام را بگوید; امّا اگر در صحیح گفتن سلام شك كند، در هر صورت باید به شك خود اعتنا ننماید، چه مشغول كار دیگری شده باشد و چه نشده باشد.
2 ـ شك بعد از سلام
(مسأله 1201) اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نماز او صحیح بوده یا نه، مثلاً شك كند ركوع كرده یا نه یا بعد از سلام نماز چهار ركعتی، شك كند كه چهار ركعت خوانده یا
[200]
پنج ركعت، نباید به شك خود اعتنا كند; ولی اگر هر دو طرف شك او باطل باشد، مثلاً بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه سه ركعت خوانده یا پنج ركعت، نماز او باطل است.
3 ـ شك بعد از وقت
(مسأله 1202) اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده یا نه، یا گمان كند كه نماز نخوانده، خواندن آن لازم نیست; ولی اگر پیش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده یا نه یا گمان كند كه نخوانده، باید آن نماز را بخواند; بلكه اگر گمان كند كه خوانده، باید آن را بجا آورد.
(مسأله 1203) اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1204) اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولی، نداند به نیّت ظهر خوانده یا به نیّت عصر، باید چهار ركعت نماز قضا به نیّت نمازی كه بر او واجب است بخواند.
(مسأله 1205) اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند یك نماز خوانده ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی، باید قضای نماز مغرب و عشا را بخواند.
4 ـ كَثیرُالشَّك (كسی كه زیاد شك می كند)
(مسأله 1206) اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند یا در سه نماز پشت سر هم ـ مثلاً در نماز صبح و ظهر و عصر ـ شك كند، «كثیرالشك» است. و چنانچه زیاد شك كردن او از روی غضب یا ترس یا پریشانی حواس نباشد، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1207) اگر كثیرالشّك در بجا آوردن چیزی شك كند، چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نكند، باید بنا بگذارد كه آن را بجا آورده; مثلاً اگر شك كند كه ركوع كرده یا نه، باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است. و اگر بجا آوردن آن نماز را باطل كند، باید بنا بگذارد كه آن را انجام نداده; مثلاً اگر شك كند كه یك ركوع كرده یا بیشتر، چون زیاد شدن ركوع نماز را باطل می كند، باید بنا بگذارد كه بیشتر از یك ركوع انجام نداده است.
[201]
(مسأله 1208) كسی كه در یك چیز نماز زیاد شك می كند، چنانچه در چیزهای دیگر نماز شك كند، باید به دستور آن عمل نماید، مثلاً كسی كه زیاد شك می كند كه سجده كرده یا نه، اگر در بجا آوردن ركوع شك كند، باید به دستور آن رفتار نماید، یعنی اگر ایستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، به شك خود اعتنا نكند.
(مسأله 1209) كسی كه در نماز مخصوصی ـ مثلاً در نماز ظهر ـ زیاد شك می كند، اگر در نماز دیگری ـ مثلاً در نماز عصر ـ شك كند، باید به دستور شك رفتار نماید.
(مسأله 1210) كسی كه وقتی در جای مخصوصی نماز می خواند زیاد شك می كند، اگر در غیر آنجا نماز بخواند و شكی برای او پیش آید، باید به دستور شك رفتار نماید.
(مسأله 1211) اگر انسان شك كند كه كثیرالشّك شده یا نه، باید به دستور شك عمل نماید; و كثیرالشّك تا وقتی یقین نكند كه به حال معمولی مردم برگشته، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1212) اگر كسی كه زیاد شك می كند، شك كند كه ركنی را بجا آورده یا نه و اعتنا نكند ولی بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نیاورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن را بجا آورد; و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او باطل است; مثلاً اگر شك كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه پیش از سجده به خاطر آورد كه ركوع نكرده، باید ركوع كند و اگر در سجده به خاطر آورد، نماز او باطل است.
(مسأله 1213) اگر كسی كه زیاد شك می كند، شك كند چیزی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نیاورده، چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته باشد، باید آن را بجا آورد; و اگر از محل آن گذشته باشد، نماز او صحیح است; مثلاً اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت به خاطر آورد كه حمد نخوانده، باید بخواند و اگر در ركوع به خاطر آورد، نماز او صحیح است.
5 ـ شك امام و مأموم
(مسأله 1214) اگر امام جماعت در شماره ركعتهای نماز شك كند، مثلاً شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است، امام باید نماز را تمام كند و
[202]
خواندن نماز احتیاط لازم نیست. و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شماره ركعتهای نماز شك كند، نباید به شك خود اعتنا نماید.
6 ـ شك در نماز مستحبّی
(مسأله 1215) اگر در شماره ركعتهای نماز مستحبّی شك كند، چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل كند، باید بنا را بر كمتر بگذارد; مثلاً اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، باید بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است. و اگر طرف بیشتر شك نماز را باطل نكند، مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده یا یك ركعت، به هر طرف شك عمل كند نماز او صحیح است.
(مسأله 1216) كم شدن ركن بنابر احتیاط واجب نماز مستحب را باطل می كند، ولی زیاد شدن ركن آن را باطل نمی كند. پس اگر یكی از اعمال نماز مستحب را فراموش كند و هنگامی به خاطر آورد كه مشغول ركن بعد از آن شده، باید آن عمل را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد، مثلاً اگر در بین ركوع به خاطر آورد كه سوره را نخوانده، باید برگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود.
(مسأله 1217) اگر در یكی از اعمال نافله شك كند، خواه ركن باشد یا غیر ركن، چنانچه محل آن نگذشته باشد، باید آن را بجا آورد و اگر محل آن گذشته باشد، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1218) اگر در نماز مستحبّی دو ركعتی گمان او به سه ركعت یا بیشتر یا به دو ركعت یا كمتر برود، باید به همان گمان عمل كند، مگر آن كه موجب بطلان باشد، كه در این صورت گمان حكم شك را دارد، مثلاً اگر گمان او به یك ركعت برود، احتیاطاً باید یك ركعت دیگر بخواند.
(مسأله 1219) اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن در نماز واجب سجده سهو واجب می شود یا یك سجده یا تشهّد را فراموش نماید، لازم نیست بعد از نماز سجده سهو یا قضای سجده و تشهّد را بجا آورد.
(مسأله 1220) اگر شك كند كه نماز مستحبّی را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مانند نماز جعفر طیّار وقت معیّنی نداشته باشد، و یا مانند نافله یومیّه وقت معیّنی داشته باشد
[203]
ولی پیش از گذشتن وقت شك كند كه آن را بجا آورده یا نه، باید بنا بگذارد كه نخوانده است; ولی در صورت دوم اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه خوانده است یا نه، نباید به شك خود اعتنا كند.
سوم: شك های صحیح
(مسأله 1221) در نُه صورت اگر در شماره ركعتهای نماز چهار ركعتی شك كند، باید فوراً فكر نماید; پس اگر یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا كرد، همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند; وگرنه به دستورهایی كه گفته می شود عمل نماید. و آن نُه صورت از این قرارند:
اوّل: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، شك كند دو ركعت خوانده یا سه ركعت، كه باید بنا بگذارد سه ركعت خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به دستوری كه بعداً گفته می شود بجا آورد. و اگر بعد از تمام شدن ذكر و قبل از سر برداشتن از سجده شك كند، به احتیاط واجب باید به دستور قبل عمل كند و نماز را اعاده نماید.
دوم: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بین ركعت دوم و چهارم شك كند، كه باید بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز بلافاصله دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند. و اگر بعد از تمام شدن ذكر و قبل از سر برداشتن از سجده شك كند، به احتیاط واجب باید به دستور قبل عمل نماید و نماز را اعاده كند.
سوم: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بین ركعت دوم و سوم و چهارم شك كند كه باید بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز بلافاصله دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد. ولی اگر بعد از سجده اوّل یا پیش از تمام شدن ذكر سجده دوم یكی از این سه شك برای او پیش آید، می تواند نماز را رها كند و دوباره بخواند. و اگر بعد از تمام شدن ذكر سجده دوم و قبل از سر برداشتن از سجده شك كند، به احتیاط واجب باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و پس از بجا آوردن نماز احتیاط نماز را اعاده كند.
چهارم: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بین ركعت چهارم و پنجم شك كند
[204]
كه باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد. ولی اگر بعد از سجده اوّل یا پیش از تمام شدن ذكر سجده دوم این شك برای او پیش آید، بنابر احتیاط استحبابی به دستوری كه گفته شد عمل كند، اگرچه نماز او باطل است و باید دوباره بخواند. و اگر بعد از تمام شدن ذكر و قبل از سر برداشتن از سجده شك كند، به احتیاط واجب پس از نماز دو سجده سهو بجا آورد و نماز را اعاده كند.
پنجم: شك بین سه و چهار كه در هر جای نماز باشد، باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد.
ششم: شك بین چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد.
هفتم: شك بین سه و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد.
هشتم: شك بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و بعد از سلام نماز، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد.
نهم: شك بین پنج و شش در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1222) اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید، نباید نماز را رها كند، و چنانچه نماز را رها كند معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام عملی مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل می كند نماز را از سر گیرد، نماز دوم او نیز باطل است; و اگر بعد از انجام عملی كه نماز را باطل می كند مشغول نماز شود، نماز دوم او صحیح است.
(مسأله 1223) اگر یكی از شكهایی كه نماز احتیاط برای آنها واجب است در نماز پیش آید، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتیاط نماز را از سر بگیرد معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام عملی كه نماز را باطل می كند نماز را از سر بگیرد، نماز دوم او نیز باطل است و اگر بعد از انجام عملی كه نماز را باطل می كند مشغول نماز شود، نماز دوم او صحیح است.
(مسأله 1224) اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید، چنانچه گفته شد باید فوراً فكر كند، ولی اگر نتواند در مورد هیچ یك از دو طرف شك تصمیم بگیرد،
[205]
می تواند فكر كردن را تا كمی بعد نیز ادامه دهد، مثلاً اگر در سجده شك كند، می تواند تا بعد از سجده فكر كردن را ادامه دهد.
(مسأله 1225) اگر گمان او ابتدا به یك طرف بیشتر باشد و بعد دو طرف در نظر او مساوی شوند، باید به دستور شك عمل نماید و اگر اوّل دو طرف در نظر او مساوی باشند و به طرفی كه وظیفه اوست بنا بگذارد و بعد گمان او به طرف دیگر تمایل پیدا كند، باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند.
(مسأله 1226) كسی كه نمی داند گمان او به یك طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است، باید احتیاط كند و در هر مورد، احتیاط به نحو مخصوصی است كه در كتاب های مفصّل بیان شده است.
(مسأله 1227) اگر بعد از نماز بداند كه در بین نماز حالت تردیدی داشته كه مثلاً دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولی نداند كه گمان او به خواندن سه ركعت بوده یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده اند، به احتیاط واجب باید نماز احتیاط را بخواند.
(مسأله 1228)اگر هنگامی كه تشهّد می خواند یا بعد از ایستادن، شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان هنگام یكی از شكهایی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتند صحیح می باشند، برای او پیش آید، مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، به احتیاط مستحب باید به دستور آن شك عمل كند و نمازش را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1229) اگر پیش از آن كه مشغول تشهّد شود یا در ركعت هایی كه تشهّد ندارند، پیش از ایستادن شك كند كه دو سجده بجا آورده یا نه و در همان هنگام یكی از شكهایی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتند صحیح می باشد، برای او پیش آید، نمازش باطل است.
(مسأله 1230) اگر هنگامی كه ایستاده، بین سه و چهار یا بین سه و چهار و پنج شك كند و به خاطر آورد كه دو سجده یا یك سجده از ركعت پیش را بجا نیاورده، نماز او باطل است.
(مسأله 1231) اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش آید، مثلاً اوّل شك
[206]
كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بعد شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، باید به دستور شك دوم عمل نماید.
(مسأله 1232) اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بین دو و چهار شك كرده یا بین سه و چهار، احتیاط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1233) اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكی برای او پیش آمده ولی نداند از شكهای باطل بوده یا از شكهای صحیح، و اگر از شكهای صحیح بوده كدام قسم آن بوده است، بنابر احتیاط واجب باید به دستور شكهایی كه صحیح بوده و احتمال می داده عمل كند و نماز را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1234) اگر كسی كه نشسته نماز می خواند، شك كند كه باید برای آن یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بخواند، باید دو ركعت نشسته بجا آورد; بلكه اگر شك كند كه باید برای آن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو ركعت نشسته بجا آورد.
(مسأله 1235) اگر كسی كه ایستاده نماز می خواند هنگام خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل كسی كه نماز را نشسته می خواند و حكم آن در مسأله پیش گفته شد، نماز احتیاط را بجا آورد.
(مسأله 1236) اگر كسی كه نشسته نماز می خواند هنگام خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد، باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می خواند عمل كند.
نماز احتیاط
(مسأله 1237) كسی كه نماز احتیاط بر او واجب است، باید بعد از سلام نماز فوراً نیّت نماز احتیاط كند و تكبیر بگوید و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نماید، پس اگر یك ركعت نماز احتیاط بر او واجب باشد، باید بعد از دو سجده تشهّد بخواند و سلام دهد; و اگر دو ركعت نماز احتیاط بر او واجب باشد، باید بعد از دو سجده یك ركعت دیگر مثل ركعت اوّل بجا آورد و بعد تشهّد بخواند و سلام دهد.
(مسأله 1238) نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و نباید نیّت آن را به زبان آورند، و
[207]
احتیاط واجب آن است كه سوره «حمد» و حتی «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم» آن را نیز آهسته بخوانند.
(مسأله 1239) اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد نمازی كه خوانده درست بوده، لازم نیست نماز احتیاط بخواند; و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد، لازم نیست آن را تمام نماید.
(مسأله 1240) اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد كه ركعت های نماز او كم بوده، چنانچه عملی را كه نماز را باطل می كند انجام نداده باشد، باید آنچه را از نماز نخوانده بخواند و برای سلام بی جا، دو سجده سهو بنماید و اگر عملی را كه نماز را باطل می كند انجام داده باشد، مثلاً پشت به قبله كرده باشد، باید نماز را دوباره بجا آورد.
(مسأله 1241) اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نماز او به مقدار نماز احتیاط بوده، مثلاً در شك بین سه و چهار، یك ركعت نماز احتیاط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نماز او صحیح است.
(مسأله 1242) اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده، مثلاً در شك بین دو و چهار دو ركعت نماز احتیاط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، باید كسری نماز را به نماز متصّل نموده و نماز را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1243) اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز بیشتر از نماز احتیاط بوده، مثلاً در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند و بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتیاط عملی را كه نماز را باطل می كند انجام داده باشد، مثلاً پشت به قبله كرده باشد، باید نماز را دوباره بخواند; و اگر عملی را كه نماز را باطل می كند انجام نداده باشد، باید دو ركعت كسری نماز خود را بجا آورد و نماز را نیز دوباره بخواند.
(مسأله 1244) اگر بین دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده، به خاطر آورد كه نماز را دو ركعت خوانده، لازم نیست دو ركعت نماز احتیاط نشسته را بخواند.
(مسأله 1245) اگر بین سه و چهار شك كند و هنگامی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته یا یك ركعت ایستاده را می خواند، به خاطر آورد كه نماز را سه ركعت خوانده،
[208]
باید نماز احتیاط را تمام كند و نماز او صحیح است.
(مسأله 1246) اگر بین دو و سه و چهار شك كند و هنگامی كه دو ركعت نماز احتیاط ایستاده را می خواند، پیش از ركوع ركعت دوم به خاطر آورد كه نماز را سه ركعت خوانده، باید بنشیند و نماز احتیاط را یك ركعتی تمام كند و بنابر احتیاط مستحب نماز را دوباره بخواند.
(مسأله 1247) اگر در بین نماز احتیاط بفهمد كسری نماز او بیشتر یا كمتر از نماز احتیاط بوده، چنانچه نتواند نماز احتیاط را مطابق كسری نماز خود تمام كند، باید آن را رها كند و كسری نماز را بجا آورد و بنابر احتیاط واجب نماز را دوباره بخواند; مثلاً اگر هنگامی كه در شك بین سه و چهار دو ركعت نماز احتیاط نشسته را می خواند، به خاطر آورد كه نماز را دو ركعت خوانده، چون نمی تواند دو ركعت نشسته را به جای دو ركعت ایستاده حساب كند، به احتیاط واجب باید نماز احتیاط نشسته را رها كند و دو ركعت كسری نماز خود را بخواند و نماز را نیز دوباره بجا آورد.
(مسأله 1248) اگر شك كند نماز احتیاطی را كه بر او واجب بوده بجا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز گذشته باشد، به شك خود اعتنا نكند; و اگر وقت داشته باشد، در صورتی كه مشغول كار دیگری نشده و از جای نماز برنخاسته و عملی مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل می كند نیز انجام نداده باشد، باید نماز احتیاط را بخواند; و اگر مشغول عمل دیگری شده یا عملی كه نماز را باطل می كند بجا آورده یا بین نماز و شك او زیاد فاصله شده باشد، احتیاط استحبابی آن است كه نماز احتیاط را بجا آورد و نماز را نیز دوباره بخواند. و بنا را بر انجام نماز احتیاط گذاشتن و به همان اكتفا نمودن مشكل است.
(مسأله 1249) اگر در نماز احتیاط ركنی را زیاد كند یا مثلاً به جای یك ركعت دو ركعت بخواند، بنابر احتیاط واجب نماز احتیاط باطل می شود و باید دوباره اصل نماز را بخواند.
(مسأله 1250) اگر هنگامی كه مشغول نماز احتیاط است در یكی از اعمال آن شك كند، چنانچه محل آن نگذشته باشد، باید آن را بجا آورد; و اگر محل آن گذشته باشد، نباید به شك خود اعتنا كند، مثلاً اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه، چنانچه به ركوع نرفته باشد، باید بخواند و اگر به ركوع رفته باشد، نباید به شك خود اعتنا كند.
(مسأله 1251) اگر در شماره ركعتهای نماز احتیاط شك كند، باید بنا را بر بیشتر
[209]
بگذارد; ولی چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل كند، باید بنا را بر كمتر بگذارد و احتیاط آن است كه نماز احتیاط را دوباره بخواند و بعد از آن اصل نماز را نیز اعاده نماید.
(مسأله 1252) اگر در نماز احتیاط، چیزی كه ركن نیست سهواً كم یا زیاد شود، بنابر احتیاط سجده سهو دارد.
(مسأله 1253) اگر بعد از سلام نماز احتیاط شك كند كه یكی از اجزاء یا شرایط آن را بجا آورده یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
(مسأله 1254) اگر در نماز احتیاط تشهّد یا یك سجده را فراموش كند، واجب است بعد از سلام آن را قضا نماید.
(مسأله 1255) اگر نماز احتیاط و قضای یك سجده یا قضای یك تشهّد یا دو سجده سهو بر او واجب شود، باید اوّل نماز احتیاط را بجا آورد.
(مسأله 1256) حكم گمان در ركعتهای نماز حكم یقین است، مثلاً اگر در نماز چهار ركعتی گمان داشته باشد كه نماز را چهار ركعت خوانده، نباید نماز احتیاط بخواند. و در گمان در غیر ركعتها احتیاطاً نماز را مانند حكم یقین به آن تمام كند و سپس آن را اعاده كند.
(مسأله 1257) حكم شك، سهو و گمان در نمازهای واجب یومیّه و نمازهای واجب دیگر فرق ندارد، مثلاً اگر در نماز آیات شك كند كه یك ركعت خوانده یا دو ركعت، چون شك او در نماز دو ركعتی است، نماز او باطل است.
سجده سهو
(مسأله 1258) در سه مورد بعد از سلام نماز، انسان باید به دستوری كه بعداً گفته می شود، دو سجده سهو بجا آورد:
اوّل: آن كه در بین نماز، سهواً حرف بزند.دوم: آن كه یك سجده را فراموش كند. سوم: آن كه در نماز چهار ركعتی، بعد از سجده دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت.
در چهار مورد نیز احتیاط واجب آن است كه سجده سهو بنماید:
اوّل: در جایی كه نباید سلام نماز را بگوید، مثلاً در ركعت اوّل، سهواً سلام بدهد. دوم: آن كه تشهّد را فراموش كند. سوم: برای قیام بی جا. چهارم: برای فراموش كردن
[210]
تسبیحات اربعه.
(مسأله 1259) اگر انسان سهواً یا به گمان این كه نمازش تمام شده حرف بزند، باید دو سجده بجا آورد.
(مسأله 1260) برای حرفی كه از آه كشیدن و سرفه پیدا می شود، سجده سهو واجب نیست، ولی اگر مثلاً سهواً «آخ» یا «آه» بگوید، باید سجده سهو نماید.
(مسأله 1261) اگر چیزی را كه غلط خوانده دوباره به نحو صحیح بخواند، برای دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نیست.
(مسأله 1262) اگر در نماز سهواً مدّتی حرف بزند و تمام آنها یك مرتبه حساب شوند، دو سجده سهو بعد از سلام نماز كافی است.
(مسأله 1263) اگر سهواً تسبیحات اربعه را نگوید یا بیشتر یا كمتر از سه مرتبه بگوید، به احتیاط واجب باید بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1264) اگر در جایی كه نباید سلام نماز را بگوید، سهواً بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللهِ الصّالِحینَ» یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه»، باید دو سجده سهو بنماید، ولی اگر سهواً مقداری از این دو سلام را بگوید، یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیْكَ أَیُّها النَّبیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه»، احتیاط مستحب آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1265) اگر در جایی كه نباید سلام دهد سهواً هر سه سلام را بگوید، دو سجده سهو كافی است.
(مسأله 1266) اگر یك سجده یا تشهّد را فراموش كند و پیش از ركوع ركعت بعد به خاطر آورد، باید برگردد و آن را بجا آورد و بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو نیز برای ایستادن بی جا انجام دهد.
(مسأله 1267) اگر در ركوع یا بعد از آن به خاطر آورد كه یك سجده یا تشهّد را از ركعت پیش فراموش كرده، باید بعد از سلام نماز سجده یا تشهّد را قضا نماید و بعد از آن همان گونه كه در مسأله 1258 گذشت دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1268) اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمداً بجا نیاورد، معصیت كرده و واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً بجا نیاورد، هر گاه به خاطر آورد باید فوراً انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.
[211]
(مسأله 1269) اگر شك داشته باشد كه یكی از موارد سجده سهو برای او پیش آمده و سجده سهو بر او واجب شده یا نه، لازم نیست آن را بجا آورد ولی اگر احتیاطاً آن را بجا آورد اشكال ندارد.
(مسأله 1270) كسی كه شك دارد مثلاً دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار سجده، اگر دو سجده بنماید كافی است.
(مسأله 1271) اگر بداند یكی از دو سجده سهو را بجا نیاورده، باید دو سجده سهو بجا آورد; و اگر بداند سهواً سه سجده كرده، باید دوباره دو سجده سهو بنماید.
دستور سجده سهو
(مسأله 1272) دستور سجده سهو این است كه بعد از سلام نماز فوراً نیّت سجده سهو كند و پیشانی را بر چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد و بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَصَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّد وَآلِهِ» یا «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ أللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد» و احتیاط مستحب آن است كه بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ ألسَّلامُ عَلَیْكَ أیُّهَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ»; و بعد باید بنشیند و دوباره به سجده رود و یكی از ذكرهایی را كه گفته شد بگوید و بنشیند و بعد از خواندن تشهّد سلام دهد.
(مسأله 1273) بنابر احتیاط واجب آنچه در سجده نماز معتبر است ـ مانند: وضوداشتن، پاك بودن بدن و لباس، پوشش بدن، رو به قبله بودن، گذاشتن هفت موضع بدن بر زمین، نهادن پیشانی بر چیزی كه سجده بر آن صحیح است و نشستن میان دو سجده ـ باید در سجده سهو نیز رعایت شود.
(مسأله 1274) هنگامی كه پس از سلام نماز قصد سجده سهو می كند، لازم نیست نیّت سجده سهو را به زبان جاری كند و تنها توجّه به انجام آن كافی است.
قضای سجده و تشهّد فراموش شده
(مسأله 1275) اگر انسان پیش از ركوع سجده و تشهّدی را كه فراموش كرده به خاطر آورد، باید بنشیند و آن را انجام دهد، ولی اگر پس از ركوع به خاطر آورد، باید بعد از نماز قضای آن را بجا آورد، و تمام شرایط نماز ـ مانند پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن
[212]
و شرط های دیگر ـ را داشته باشد.
(مسأله 1276) اگر سجده یا تشهّد را چند مرتبه فراموش كند، مثلاً یك سجده از ركعت اوّل و یك سجده از ركعت دوم را فراموش نماید، باید بعد از نماز قضای هر دو را با سجده های سهوی كه برای آنها لازم است بجا آورد و لازم نیست معیّن كند كه قضای كدام یك از آنهاست.
(مسأله 1277) اگر یك سجده و تشهّد را فراموش كند، احتیاط واجب آن است كه هر كدام را اوّل فراموش كرده، اوّل قضا نماید. و اگر نداند كدام یك اوّل فراموش شده، باید احتیاطاً یك سجده و تشهّد و بعد یك سجده دیگر بجا آورد; یا یك تشهّد و یك سجده و بعد یك تشهّد دیگر بجا آورد تا یقین كند سجده و تشهّد را به ترتیبی كه فراموش كرده قضا نموده است.
(مسأله 1278) اگر به گمان این كه اوّل سجده را فراموش كرده اوّل قضای آن را بجا آورد و بعد از خواندن تشهّد به خاطر آورد كه اوّل تشهّد را فراموش كرده، احتیاط واجب آن است كه دوباره سجده را قضا نماید. و نیز اگر به گمان این كه اوّل تشهّد را فراموش كرده، اوّل قضای آن را بجا آورد و بعد از سجده به خاطر آورد كه اوّل سجده را فراموش كرده، بنابر احتیاط واجب باید دوباره تشهّد را بخواند.
(مسأله 1279) اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهّد عملی ـ مانند پشت به قبله كردن ـ انجام دهد كه اگر عمداً یا سهواً در نماز اتّفاق بیفتد نماز باطل می شود، باید قضای سجده و تشهّد را بجا آورد، و بنابر احتیاط واجب نماز را اعاده كند.
(مسأله 1280) اگر بعد از سلام نماز به خاطر آورد كه یك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده، باید قضای سجده ای را كه فراموش كرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو انجام دهد، چه عملی را كه نماز را باطل می كند انجام داده باشد یا نه. و در صورتی كه تشهّد ركعت آخر را فراموش كرده باشد، اگر عملی را كه نماز را باطل می كند انجام نداده باشد، تشهّد را به قصد این كه وظیفه خود را انجام داده باشد بجا آورد و بعد احتیاطاً اجزای نماز را تا آخر بخواند و سپس دو سجده سهو را بجا آورد و اگر عملی كه نماز را باطل می كند انجام داده باشد، باید قضای تشهّد را بجا آورد و بعد دو سجده سهو نیز بخواند.
[213]
(مسأله 1281) اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهّد عملی انجام دهد كه برای آن سجده سهو واجب می شود، مثلاً سهواً حرف بزند، باید سجده یا تشهّد را قضا كند و دو سجده سهو برای آن عمل بجا آورد.
(مسأله 1282) اگر نداند كه سجده را فراموش كرده یا تشهّد را، به احتیاط واجب باید هر دو را قضا نماید و هر كدام را اوّل بجا آورد، اشكال ندارد و باید دو سجده سهو نیز بجا آورد.
(مسأله 1283) اگر شك داشته باشد كه سجده یا تشهّد را فراموش كرده یا نه، واجب نیست قضا نماید.
(مسأله 1284) اگر بداند سجده یا تشهّد را فراموش كرده و شك كند كه پیش از ركوع ركعت بعد از آن را بجا آورده یا نه، احتیاط واجب آن است كه آن را قضا نماید.
(مسأله 1285) اگر بر كسی كه باید سجده یا تشهّد را قضا نماید، برای كار دیگری نیز سجده سهو واجب شود، باید بعد از نماز سجده یا تشهّد را قضا نماید و بعد سجده سهو را بجا آورد.
(مسأله 1286) اگر شك داشته باشد كه بعد از نماز قضای سجده یا تشهّد فراموش شده را بجا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته باشد، باید سجده یا تشهّد را قضا نماید; و اگر وقت نماز نیز گذشته باشد، بنابر احتیاط واجب باید سجده یا تشهّد را قضا نماید.
كم و زیاد كردن اجزاء و شرایط نماز
(مسأله 1287) هرگاه چیزی از واجبات نماز را عمداً كم یا زیاد كند، اگرچه یك حرف آن باشد، نماز باطل است.
(مسأله 1288) اگر به واسطه ندانستن مسأله چیزی از اجزاء نماز را كم یا زیاد كند، در صورتی كه آن جزء ركن نباشد و او نیز جاهل قاصر باشد، نمازش صحیح است وگرنه به احتیاط واجب نماز باطل است.
(مسأله 1289) اگر در بین نماز بفهمد وضو یا غسل وی باطل بوده، یا بدون وضو یا غسل مشغول نماز شده، باید نماز را به هم بزند و دوباره با وضو یا غسل نماز بخواند. و
[214]
اگر بعد از نماز بفهمد، باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته باشد، آن را قضا نماید.
(مسأله 1290) اگر بعد از رسیدن به ركوع به خاطر آورد كه دو سجده از ركعت پیش را فراموش كرده، نماز او باطل است. و اگر پیش از رسیدن به ركوع به خاطر آورد، باید برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام كند، و بنابر احتیاط واجب برای ایستادن بی جا دو سجده سهو بجا آورد.
(مسأله 1291) اگر پیش از گفتن «اَلسَّلامُ عَلَیْنا» و «اَلسَّلامُ عَلَیْكُم» به خاطر آورد كه دو سجده ركعت آخر را بجا نیاورده، باید دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد.
(مسأله 1292) اگر پیش از سلام نماز به خاطر آورد كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، باید مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد.
(مسأله 1293) اگر بعد از سلام نماز به خاطر آورد كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، چنانچه عملی انجام داده باشد كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتّفاق بیفتد نماز را باطل می كند، مثلاً پشت به قبله كرده باشد، نمازش باطل است. و اگر عملی كه عمد و سهو آن نماز را باطل می كند انجام نداده باشد، باید فوراً مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد و دو سجده سهو نیز برای زیاد شدن سلام بجا آورد.
(مسأله 1294) هرگاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتّفاق بیفتد نماز را باطل می كند، مثلاً پشت به قبله نماید، و بعد به خاطر آورد كه دو سجده آخر را بجا نیاورده، نماز او باطل است; ولی اگر پیش از انجام عملی كه نماز را باطل می كند به خاطر آورد، باید برگردد و دو سجده ای را كه فراموش كرده بجا آورد و تشهّد و سلام را دوباره بعد از آن بگوید و دو سجده سهو برای سلامی كه اوّل گفته بجا آورد و به احتیاط واجب اصل نماز را نیز بعد از آن اعاده نماید.
(مسأله 1295) اگر بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده یا آن را پشت به قبله یا به طرف راست یا چپ قبله بجا آورده، باید دوباره آن را بخواند، و اگر وقت گذشته قضا نماید.