کد مطلب:352 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:425
شکیات
شكیات نماز 23 قسم است: هشت قسم آن شكهایی است كه نماز را باطل می كند، و به شش قسم آن نباید اعتنا كرد، و نه قسم دیگر آن صحیح است.
شكهای باطل
1165 شكهایی كه نماز را باطل می كند از این قرار است: اول: شك در شماره ركعتهای نماز دو ركعتی مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در شماره ركعتهای نماز مستحب دو ركعتی و بعضی از نمازهای احتیاط نماز را باطل نمی كند. دوم: شك در شماره ركعتهای نماز سه ركعتی. سوم: آنكه در نماز چهار ركعتی شك كند كه یك ركعت خوانده یا بیشتر. چهارم: آنكه در نماز چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجده دوم شك كند كه دو كعت خوانده یا بیشتر . (تفصیل این مساله در صورت چهارم مساله 1199 بیان شده است، مراجعه شود. پنجم: شك بین دو و پنج یا دو و بیشتر از پنج. ششم: شك بین سه و شش یا سه و بیشتر از شش. هفتم: شك در ركعتهای نماز كه نداند چند ركعت خوانده است. هشتم: شك بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش چه پیش از تمام شدن سجده دوم باشد یا بعد از آن. ولی اگر بعد از سجده دوم شك بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش برای او پیش آید احتیاط مستحب آن است كه بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
1166 اگر یكی از شكهای باطل كننده برای انسان پیش آید نمی تواند نماز را به هم بزند، ولی اگر به قدری فكر كند كه شك پا برجا شود، به هم زدن نماز مانعی ندارد.
شكهایی كه نباید به آنها اعتنا كرد
1167 شكهایی كه نباید به آنها اعتنا كرد از این قرار است: اول: شك در چیزی كه محل بجا آوردن آن گذشته است، مثل آنكه در ركوع شك كند كه حمد را خوانده یا نه. دوم: شك بعد از سلام نماز. سوم: شك بعد از گذشتن وقت نماز. چهارم: شك كثیرالشك، یعنی كسی كه زیاد شك می كند. پنجم: شك امام در شماره ركعتهای نماز در صورتی كه ماموم شماره آنها را بداند و همچنین شك ماموم در صورتی كه امام شماره ركعتهای نماز را بداند. ششم: شك در نماز مستحبی.
1- شك در چیزی كه محل آن گذشته است
1168 اگر در بین نماز شك كند كه یكی از كارهای واجب آن را انجام داده یا نه مثلا شك كند كه حمد خوانده یا نه چنانچه مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد نشده باید آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورده و اگر مشغول كاری كه بایدبعد از آن انجام دهد شده به شك خود اعتنا نكند.
1169 اگر در بین خواندن آیه ای شك كند كه آیه پیش را خوانده یا نه، یا وقتی آخر آیه را می خواند شك كند كه اول آن را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
1170 اگر بعد از ركوع یا سجود شك كند كه كارهای واجب آن مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
1171 اگر در حالی كه به سجده می رود شك كند كه ركوع كرده یا نه یا شك كند كه بعد از ركوع ایستاده یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
1172 اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را بجا آورده یا نه باید اعتنا نكند، ولی اگر شك كند كه سجده را بجا آورده یا نه باید برگردد و بجا آورد.
1173 كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می خواند اگر موقعی كه حمد یا تسبیحات می خواند شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از آن كه مشغول حمد یا تسبیحات شود شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه، باید بجا آورد.
1174 اگر شك كند كه یكی از ركنهای نماز را بجا آورد یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد، مثلا اگر پیش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، باید بجا آورد و چنانچه بعد یادش بیایدكه آن ركن را بجا آورده بوده چون ركن زیاد شده نمازش باطل است.
1175 اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد، مثلا اگر پیش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده یا نه باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید كه آن را بجا آورده بوده چون ركن زیاد نشده نماز صحیح است.
1176 اگر شك كند كه ركنی را بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول تشهد است اگر شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر یادش بیاید كه آن ركن را بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید آن را بجاآورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است مثلا اگر پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید كه دو سجده را بجا نیاورده باید بجا آورد و اگر در ركوع یا بعداز آن یادش بیاید نمازش باطل است.
1177 اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده باید به شك خود اعتنا نكند، مثلا موقعی كه مشغول خواندن سوره است اگر شك كند كه حمد را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگربعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید بجاآورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحیح است، بنابراین اگر مثلا در قنوت یادش بیاید كه حمد را نخوانده باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.
1178 اگر شك كند كه سلام نماز را گفته یا نه یا شك كند درست گفته یا نه ، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده، یا به واسطه انجام كاری كه نماز را به هم می زند از حال نمازگزار بیرون رفته باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از اینها شك كند باید سلام را بگوید ، اما اگردر صحیح گفتن سلام شك كند در هر صورت باید به شك خود اعتنا ننماید چه مشغول كارد یگر شده باشد یا نه.
2- شك بعد از سلام
1179 اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحیح بوده یا نه ، مثلا شك كند ركوع كرده یا نه یا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر هر دو طرف شك او باطل باشد، مثلا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه سه ركعت خوانده یا پنج ركعت، نمازش باطل است.
شك بعد از وقت
1180 اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده یا نه یا گمان كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نیست ولی اگر پیش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده یا نه یا گمان كند كه نخوانده، باید آن نماز را بخواند، بلكه اگر گمان كند كه خوانده، باید آن را بجا آورد.
1181 اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
1182 اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولی نداند به نیت ظهر خوانده یا به نیت عصر باید چهار ركعت نماز قضا به نیت نمازی كه بر او واجب است بخواند.
1183 اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند یك نماز خوانده ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی باید قضای نماز مغرب و عشا را بخواند.
4- كثیر الشك (كسی كه زیاد شك می كند)
1184 اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند یا در سه نماز پشت سر هم مثلا در نماز صبح و ظهر و عصر شك كند، كثیرالشك است و چنانچه زیاد شك كردن اواز غضب یا ترس یا پریشانی حواس نباشد به شك خود اعتنا نكند.
1185 كثیرالشك اگر در بجا آوردن چیزی شك كند چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نمی كند باید بنا بگذارد كه آن را بجا آورده، مثلا اگر شك كند كه ركوع كرده یا نه باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است و اگر بجا آوردن آن نماز را باطل می كند باید بنا بگذارد كه آن را انجام نداده، مثلا اگر شك كند كه یك ركوع كرده یا بیشتر چون زیاد شدن ركوع نماز را باطل می كند باید بنا بگذارد كه بیشتر از یك ركوع نكرده است.
1186 كسی كه در یك چیز نماز زیاد شك می كند چنانچه در چیزهای دیگر نماز شك كند باید به دستور آن عمل نماید ، مثلا كسی كه زیاد شك می كند سجده كرده یا نه، اگر در بجا آوردن ركوع شك كند باید به دستور آن رفتار نماید یعنی اگر ایستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، اعتنا نكند.
1187 كسی كه در نماز مخصوصی مثلا در نماز ظهر زیاد شك می كند اگر در نماز دیگر مثلا در نماز عصر شك كند باید به دستور شك رفتار نماید.
1188 كسی كه وقتی در جای مخصوصی نماز می خواند زیاد شك می كند اگر در غیر آن جا نماز بخواند و شكی برای او پیش آید به دستور شك عمل نماید.
1189 اگر انسان شك كند كه كثیرالشك شده یا نه، باید به دستور شك عمل نماید و كثیرالشك تا وقتی یقین نكند كه به حال معمولی مردم برگشته باید به شك خود اعتنا نكند.
1190 كسی كه زیاد شك می كند اگر شك كند ركنی را بجا آورده یا نه و اعتنا نكند بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده چنانچه مشغول ركن بعد نشده باید آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلا اگر شك كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند چنانچه پیش از سجده یادش بیاید كه ركوع نكرده باید ركوع كند و اگر در سجده یادش بیاید نمازش باطل است.
1191 كسی كه زیاد شك می كند اگر شك كند چیزی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته باید آن را بجا آورد و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است، مثلا اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه و اعتنا نكند چنانچه در قنوت یادش بیاید كه حمد نخوانده باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.
5- شك امام و ماموم
1192 اگر امام جماعت در شماره ركعتهای نماز شك كند، مثلا شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت چنانچه ماموم یقین یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است امام باید نماز را تمام كند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و ماموم در شماره ركعتهای نماز شك كند باید به شك خود اعتنا ننماید.
6- شك در نماز مستحبی
1193 اگر در شماره ركعتهای نماز مستحبی شك كند چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل می كند باید بنا را بر كمتر بگذارد، مثلا اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت باید بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است و اگر طرف بیشتر شك نماز را باطل نمی كند، مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده یا یك ركعت،به هر طرف شك عمل كند نمازش صحیح است.
1194 كم شدن ركن نافله را باطل می كند بنابر احتیاط واجب، ولی زیاد شدن ركن آن را باطل نمی كند، پس اگر یكی از كارهای نافله را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه مشغول ركن بعد از آن شده باید آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد، مثلا اگر در بین ركوع یادش بیاید كه سوره را نخوانده بایدبرگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود.
1195 اگر در یكی از كارهای نافله شك كند خواه ركن باشد یا غیر ركن چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محل آن گذشته به شك خود اعتنا نكند.
1196 اگر در نماز مستحبی دو ركعتی گمانش به سه ركعت یا بیشتر برود یا گمانش به دو ركعت یا كمتر برود باید به همان گمان عمل كند، مگر آن كه موجب بطلان باشد كه در این صورت گمان، حكم شك را دارد، مثلا اگر گمانش به یك ركعت می رود احتیاطا باید یك ركعت دیگر بخواند.
1197 اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می شود یا یك سجده یا تشهد را فراموش نماید لازم نیست بعد از نماز سجده سهو یا قضای سجده و تشهد را بجا آورد.
1198 اگر شك كند كه نماز مستحبی را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیار وقت معین نداشته باشد بنا بگذارد كه نخوانده است و همچنین است اگر مثل نافله یومیه وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت شك كند كه آن را بجاآورده یا نه، ولی اگر بعد از گذشت وقت شك كند كه خوانده است یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
شكهای صحیح
1199 در نه صورت اگر در شماره ركعتهای نماز چهار ركعتی شك كند باید فكر نماید، پس اگر یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا كرد همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند و گرنه به دستورهایی كه گفته می شود عمل نماید و آن نه صورت از این قرار است: اول: آنكه بعد از سر برداشتن از سجده دوم شك كند دو ركعت خوانده یا سه ركعت، كه باید بنا بگذارد سه ركعت خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به دستوری كه بعد گفته می شود بجا آورد. دوم: شك بین دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه بایدبنا بگذارد چهار كعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند. سوم: شك بین دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه باید بنابر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم یكی از این سه شك برایش پیش آید می تواند نماز را رها كند و دوباره بخواند. چهارم: شك بین چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه باید بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم، این شك، برای او پیش آید، بنابر احتیاط استحبابی به دستوری كه گفته شد عمل كند اگر چه نمازش باطل است و باید دوباره بخواند. پنجم: شك بین سه و چهار كه در هر جای نماز باشد باید بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد. ششم: شك بین چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد. هفتم: شك بین سه و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد. هشتم: شك بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند بعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته بجاآورد. نهم: شك بین پنج و شش در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو بجا آورد.
1200 اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید نباید نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصیت كرده است پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مثل رو گرداندن از قبله، نماز را از سر گیرد نماز دومش هم باطل است. و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مشغول نماز شود نماز دومش صحیح است.
1201 اگر یكی از شكهایی كه نماز احتیاط بر آنها واجب است در نماز پیش آید،چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتیاط، نماز را از سر بگیرد، معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند نماز را از سر گرفته، نماز دومش هم باطل است، و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مشغول نماز شده، نماز دومش صحیح است.
1202 وقتی یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید، چنانكه گفته شد باید فكر كند، ولی اگر چیزهایی كه به واسطه آنها ممكن است یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا شود از بین نمی رود، چنانچه كمی بعد فكر كند، اشكال ندارد، مثلا اگر در سجده شك كند می تواند تا بعد از سجده فكر كردن را تاخیر بیندازد.
1203 اگر اول گمانش به یك طرف بیشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود باید به دستور شك عمل نماید، و اگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی كه وظیفه او است بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند.
1204 كسی كه نمی داند گمانش به یك طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است، باید احتیاط كند و در هر مورد، احتیاط بطور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل گفته شده است.
1205 اگر بعد از نماز بداند كه در بین نماز حال تردیدی داشته كه مثلا دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته، ولی نداند كه گمانش به خواندن سه ركعت بوده یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده، به احتیاط واجب باید نماز احتیاط را بخواند.
1206 اگر موقعی كه تشهد می خواند یا بعد از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهایی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح می باشد برای او پیش آید، مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، به احتیاط واجب باید به دستور آن شك عمل كند و نمازش را هم دوباره بخواند.
1207 اگر پیش از آنكه مشغول تشهد شود یا در ركعتهایی كه تشهد ندارد پیش از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، و در همان موقع یكی از شكهایی كه بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است برایش پیش آید، نمازش باطل است.
1208 اگر موقعی كه ایستاده، بین سه و چهار یا بین سه و چهار و پنج شك كند و یادش بیاید كه دو سجده یا یك سجده از ركعت پیش بجا نیاورده، نمازش باطل است.
1209 اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش آید، مثلا اول شك كند كه دو كعت خوانده یا سه ركعت، بعد شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت،باید به دستور شك دوم عمل نماید.
1210 اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلا بین دو و چهار شك كرده یا بین سه و چهار، احتیاط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
1211 اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكی برای او پیش آمده ولی نداند ازشكهای باطل بوده یا از شكهای صحیح و اگر از شكهای صحیح بوده كدام قسم آن بوده است، بنا بر احتیاط واجب باید به دستور شكهایی كه صحیح بوده و احتمال می داده عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
1212 كسی كه نشسته نماز می خواند اگر شكی كند كه باید برای آن، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بخواند، باید دو ركعت نشسته به جا آورد، بلكه اگر شكی كند كه باید برای آن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو ركعت نشسته بجا آورد.
1213 كسی كه ایستاده نماز می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل كسی كه نماز را نشسته می خواند و حكم آن در مساله پیش گفته شد نماز احتیاط را بجا آورد.
1214 كسی كه نشسته نماز می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد،باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می خواند عمل كند.
نماز احتیاط
1215 كسی كه نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از سلام نماز باید فورا نیت نماز احتیاط كند و تكبیر بگوید و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نماید.پس اگر یك ركعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده تشهد بخواند و سلام دهد، و اگر دو ركعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده یك ركعت دیگر مثل ركعت اول بجا آورد و بعد از تشهد سلام دهد.
1216 نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و باید نیت آن را به زبان نیاورد، و احتیاط واجب آن است كه سوره حمد و "بسم الله" آن را هم آهسته بگوید.
1217 اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد نمازی كه خوانده درست بوده، لازم نیست نماز احتیاط را بخواند، و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد، لازم نیست آن را تمام نماید.
1218 اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد كه ركعتهای نمازش كم بوده،چنانچه كاری كه نماز را باطل می كند انجام نداده، باید آنچه از نماز را كه نخوانده بخواند و برای سلام بیجا دو سجده سهو نماید، و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده، مثلا پشت به قبله كرده، باید نماز را دوباره بجا آورد.
1219 اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش به مقدار نماز احتیاط بوده،مثلا در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نمازش صحیح است.
1220 اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده، مثلا در شك بین دو و چهار، دو ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، باید كسری نماز را به نماز متصل نموده و نماز را هم دوباره بخواند.
1221 اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز بیشتر از نماز احتیاط بوده، مثلا در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده، مثلا پشت به قبله كرده، باید نماز را دوباره بخواند و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام نداده، باید دو ركعت كسری نمازش را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
1222 اگر بین دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده، لازم نیست دو ركعت نماز احتیاط نشسته را بخواند.
1223 اگر بین سه و چهار شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته یا یك ركعت ایستاده را می خواند یادش بیاید كه نماز را سه ركعت خوانده، باید نماز احتیاط را تمام كند و نمازش صحیح است.
1224 اگر بین دو و سه و چهار شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط ایستاده را می خواند پیش از ركوع ركعت دوم یادش بیاید كه نماز را سه ركعت خوانده باید بنشیند و نماز احتیاط را یك ركعتی تمام كند و بنابر احتیاط مستحب نماز را دوباره بخواند.
1225 اگر در بین نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش بیشتر یا كمتر از نماز احتیاط بوده، چنانچه نتواند نماز احتیاط را مطابق كسری نمازش تمام كند بایدآن را رها كند و كسری نماز را بجا آورد و بنابر احتیاط واجب نماز را دوباره بخواند مثلا در شك بین سه و چهار اگر موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته را می خواند یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده، چون نمی تواند دو ركعت نشسته را به جای دو ركعت ایستاده حساب كند به احتیاط واجب باید نماز احتیاط نشسته را رها كند و دو ركعت كسری نمازش را بخواند و نماز را هم دوباره بجاآورد.
1226 اگر شك كند نماز احتیاطی را كه به او واجب بوده بجا آورده یا نه چنانچه وقت نماز گذشته به شك خود اعتنا نكند و اگر وقت دارد در صورتی كه مشغول كار دیگری نشده و از جای نماز برنخاسته و كاری هم مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل می كند انجام نداده باید نماز احتیاط را بخواند و اگر مشغول كار دیگری شده یا كاری كه نماز را باطل می كند بجا آورده یا بین نماز و شك او زیاد طول كشیده احتیاط استحبابی آن است كه نماز احتیاط را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند اگر چه می تواند بنا بر انجام نماز احتیاط گذارد و بر همان اكتفا نماید.
1227 اگر در نماز احتیاط ركنی را زیاد كند یا مثلا به جای یك ركعت دو ركعت بخواند نماز احتیاط باطل می شود و بنابر احتیاط واجب باید دوباره نماز احتیاط، و اصل نماز را بخواند.
1228 موقعی كه مشغول نماز احتیاط است اگر در یكی از كارهای آن شك كند چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محلش گذشته باید به شك خود اعتنا نكند مثلا اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه چنانچه به ركوع نرفته باید بخواند واگر به ركوع رفته باید به شك خود اعتنا نكند.
1229 اگر در شماره ركعتهای نماز احتیاط شك كند ، باید بنا را بر بیشتر بگذارد ولی چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل می كند بنابر كمتر گذارد و احتیاط مستحب آن است كه نماز احتیاط را دوباره بخواند و بعد از آن اصل نماز را اعاده نماید.
1230 اگر در نماز احتیاط چیزی كه ركن نیست سهوا كم یا زیاد شود سجده سهو ندارد .
1231 اگر بعد از سلام نماز احتیاط شك كند كه یكی از اجزاء یا شرایط آن را بجاآورده یا نه به شك خود اعتنا نكند.
1232 اگر در نماز احتیاط تشهد یا یك سجده را فراموش كند احتیاط آن است كه بعد از سلام آن را قضا نماید اگر چه واجب نیست.
1233 اگر نماز احتیاط و قضای یك سجده یا قضای یك تشهد یا دو سجده بر او واجب شود باید اول نماز احتیاط را بجا آورد.
1234 حكم گمان در ركعتهای نماز حكم یقین است، مثلا اگر در نماز چهار ركعتی انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت خوانده نباید نماز احتیاط بخواند ولی اگر در غیر ركعتها گمان پیدا كند باید به احتیاط عمل نماید و دستور در هر موردی طور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل گفته شده است.
1235 حكم شك و سهو و گمان در نمازهای واجب یومیه و نمازهای واجب دیگر فرق ندارد، مثلا اگر در نماز آیات شك كند كه یك ركعت خوانده یا دو ركعت، چون شك او در نماز دو ركعتی است، نمازش باطل می شود.
سجده سهو
1236 برای سه چیز بعد از سلام نماز، انسان باید دو سجده سهو به دستوری كه بعدا گفته می شود بجا آورد: اول: آنكه در بین نماز، سهوا حرف بزند. دوم: آنكه یك سجده را فراموش كند. سوم: آنكه در نماز چهار ركعتی بعد از سجده دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت. و در دو مورد هم احتیاط واجب آن است كه سجده سهو بنماید: اول: در جایی كه نباید نماز را سلام دهد، مثلا در ركعت اول سهوا سلام بدهد. دوم: آنكه تشهد را فراموش كند.
1237 اگر انسان اشتباها یا به خیال این كه نمازش تمام شده حرف بزند بایددو سجده سهو بجا آورد.
1238 برای حرفی كه از آه كشیدن و سرفه پیدا می شود، سجده سهو واجب نیست،ولی اگر مثلا سهوا آخ یا آه بگوید، باید سجده سهو نماید.
1239 اگر چیزی را كه غلط خوانده دوباره صحیح بخواند برای دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نیست.
1240 اگر در نماز سهوا مدتی حرف بزند و تمام آنها یك مرتبه حساب شود، دو سجده سهو بعد از سلام نماز كافی است.
1241 اگر سهوا تسبیحات اربعه را نگوید یا بیشتر یا كمتر از سه مرتبه بگوید احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.
1242 اگر در جایی كه نباید سلام نماز را بگوید سهوا بگوید: "السلام علینا و علی عباد الله الصالحین" یا بگوید: "السلام علیكم و رحمة الله و بركاته"باید دو سجده سهو بنماید، ولی اگر اشتباها مقداری از این دو سلام را بگوید،یا بگوید: "السلام علیك ایها النبی و رحمة الله و بركاته" احتیاط مستحب آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.
1243 اگر در جایی كه نباید سلام دهد اشتباها هر سه سلام را بگوید دو سجده سهو كافی است.
1244 اگر یك سجده یا تشهد را فراموش كند و پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید باید برگردد و بجا آورد.
1245 اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید كه یك سجده یا تشهد را از ركعت پیش فراموش كرده باید بعد از سلام نماز سجده یا تشهد را قضا نماید و بعد ازآن دو سجده سهو بجا آورد.
1246 اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمدا بجا نیاورد معصیت كرده و واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهوا بجا نیاورد هر وقت یادش آمد باید فورا انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.
1247 اگر شك دارد كه سجده سهو بر او واجب شده یا نه لازم نیست بجا آورد.
1248 كسی كه شك دارد مثلا دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار تا، اگر دو سجده بنماید كافی است.
1249 اگر بداند یكی از دو سجده سهو را بجا نیاورده باید دو سجده سهو بجا آورد و اگر بداند سهوا سه سجده كرده ، باید دوباره دو سجده سهو بنماید.
دستور سجده سهو
1250 دستور سجده سهو این است كه بعد از سلام نماز فورا نیت سجده سهو كند و پیشانی را به چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد و بگوید: «بسم الله و بالله و صلی الله علی محمد و آله » یا «بسم الله و بالله اللهم صلی علی محمد و آل محمد» ولی بهتر است بگوید «بسم الله و بالله السلام علیك ایها النبی و رحمة الله و بركاته » بعد باید بنشیند و دوباره به سجده رود و یكی از ذكرهایی را كه كه گفته شد بگوید و بنشیند و بعد از خواندن تشهد سلام دهد.
قضای سجده و تشهد فراموش شده
1251 سجده و تشهدی را كه انسان فراموش كرده و بعد از نماز قضای آن را بجامی آورد باید تمام شرایط نماز مانند پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهای دیگر را داشته باشد.
1252 اگر سجده یا تشهد را چند دفعه فراموش كند مثلا یك سجده از ركعت اول و یك سجده از ركعت دوم فراموش نماید باید بعد از نماز قضای هر دو را با سجده های سهوی كه برای آنها لازم است بجا آورد و لازم نیست معین كند كه قضای كدام یك از آنها است.
1253 اگر یك سجده و تشهد را فراموش كند احتیاط واجب آن است كه هر كدام را اول فراموش كرده اول قضا نماید واگر نداند كدام اول فراموش شده باید احتیاطا یك سجده و تشهد و بعد یك سجده دیگر بجا آورد یا یك تشهد و یك سجده و بعدیك تشهد دیگر بجا آورد تا یقین كند سجده و تشهد را به ترتیبی كه فراموش كرده قضا نموده است.
1254 اگر به خیال این كه اول سجده را فراموش كرده اول قضای آن را بجا آورد و بعد از خواندن تشهد یادش بیاید كه اول تشهد را فراموش كرده احتیاط واجب آن است كه دوباره سجده را قضا نماید و نیز اگر به خیال این كه اول تشهد را فراموش كرده اول قضای آن را بجا آورد و بعد از سجده یادش بیاید كه اول سجده را فراموش كرده بنابر احتیاط واجب باید دوباره تشهد را بخواند.
1255 اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه اگر عمدا یا سهوا در نماز اتفاق بیافتد نماز باطل می شود مثلا پشت به قبله نماید باید قضای سجده و تشهد را بجا آورد و نمازش صحیح است.
1256 اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده باید قضای سجده ای را كه فراموش كرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد چه كاری كه نماز را باطل می كند كرده باشد یا نه و اگر تشهد ركعت آخر را فراموش كرده باشد باید قضای تشهد را بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.
1257 اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می شود مثل آن كه سهوا حرف بزند باید سجده یا تشهد را قضا كند.
1258 اگر نداند كه سجده را فراموش كرده یا تشهد را به احتیاط واجب بایدهر دو را قضا نماید و هر كدام را اول بجا آورد اشكال ندارد و باید یك بار سجده سهو نیز بجا آورد.
1259 اگر شك دارد كه سجده یا تشهد را فراموش كرده یا نه واجب نیست قضا نماید.
1260 اگر بداند سجده یا تشهد را فراموش كرده و شك كند كه پیش از ركوع ركعت بعد بجا آورده یا نه ، احتیاط واجب آن است كه آن را قضا نماید.
1261 كسی كه باید سجده یا تشهد را قضا نماید اگر برای كار دیگری هم سجده سهو بر او واجب شود باید بعد از نماز سجده یا تشهد را قضا نماید بعد سجده سهو را بجا آورد.
1262 اگر شك دارد كه بعد از نماز قضای سجده یا تشهد فراموش شده را بجاآورده یا نه چنانچه وقت نماز نگذشته باید سجده یا تشهد را قضا نماید و اگر وقت نماز هم گذشته بنابر احتیاط واجب باید سجده یا تشهد را قضا نماید.
كم و زیاد كردن اجزاء و شرایط نماز
1263 هرگاه چیزی از واجبات نماز را عمدا كم یا زیاد كند اگر چه یك حرف آن باشد نماز باطل است.
1264 اگر به واسطه ندانستن مساله، چیزی از اجزاء نماز را كم یا زیاد كند اگر آن جزء، ركن نباشد نمازش صحیح است اگر جاهل قاصر باشد، و الا به احتیاط واجب نماز باطل است.
1265 اگر در بین نماز بفهمد وضو یا غسلش باطل بوده یا بدون وضو یا غسل مشغول نماز شده باید نماز را به هم بزند و دوباره با وضو یا غسل بخواند، و اگر بعد از نماز بفهمد باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته قضا نماید.
1266 اگر بعد از رسیدن به ركوع یادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش فراموش كرده نمازش باطل است، و اگر پیش از رسیدن به ركوع یادش بیاید باید برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام كند.
1267 اگر پیش از گفتن " السلام علینا " یادش بیاید كه دو سجده ركعت آخر را بجا نیاورده باید دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
1268 اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر، از آخر نماز نخوانده، باید مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد.
1269 اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده چنانچه كاری انجام داده كه اگر در نماز عمدا یا سهوا اتفاق بیفتد نماز را باطل می كند مثلا پشت به قبله كرده، نمازش باطل است و اگر كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند انجام نداده باید فورا مقداری كه فراموش كرده بجاآورد.
1270 هرگاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد كه اگر در نماز عمدا یا سهوا اتفاق بیفتد نماز را باطل می كند مثلا پشت به قبله نماید و است ولی اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند یادش بیاید باید برگردد و دو سجده ای را كه فراموش كرده بجا آورد و تشهد و سلام را دوباره بعد از آن بگوید و دو سجده سهو برای سلامی كه اول گفته بجا آورد و نمازش صحیح است و احتیاط مستحب آن است كه اصل نماز را بعد از آن اعاده نماید.
1271 اگر بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده ، یا پشت به قبله یا به طرف راست یا به طرف چپ قبله بجا آورده، باید دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.
شكهای باطل
1165 شكهایی كه نماز را باطل می كند از این قرار است: اول: شك در شماره ركعتهای نماز دو ركعتی مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در شماره ركعتهای نماز مستحب دو ركعتی و بعضی از نمازهای احتیاط نماز را باطل نمی كند. دوم: شك در شماره ركعتهای نماز سه ركعتی. سوم: آنكه در نماز چهار ركعتی شك كند كه یك ركعت خوانده یا بیشتر. چهارم: آنكه در نماز چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجده دوم شك كند كه دو كعت خوانده یا بیشتر . (تفصیل این مساله در صورت چهارم مساله 1199 بیان شده است، مراجعه شود. پنجم: شك بین دو و پنج یا دو و بیشتر از پنج. ششم: شك بین سه و شش یا سه و بیشتر از شش. هفتم: شك در ركعتهای نماز كه نداند چند ركعت خوانده است. هشتم: شك بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش چه پیش از تمام شدن سجده دوم باشد یا بعد از آن. ولی اگر بعد از سجده دوم شك بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش برای او پیش آید احتیاط مستحب آن است كه بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
1166 اگر یكی از شكهای باطل كننده برای انسان پیش آید نمی تواند نماز را به هم بزند، ولی اگر به قدری فكر كند كه شك پا برجا شود، به هم زدن نماز مانعی ندارد.
شكهایی كه نباید به آنها اعتنا كرد
1167 شكهایی كه نباید به آنها اعتنا كرد از این قرار است: اول: شك در چیزی كه محل بجا آوردن آن گذشته است، مثل آنكه در ركوع شك كند كه حمد را خوانده یا نه. دوم: شك بعد از سلام نماز. سوم: شك بعد از گذشتن وقت نماز. چهارم: شك كثیرالشك، یعنی كسی كه زیاد شك می كند. پنجم: شك امام در شماره ركعتهای نماز در صورتی كه ماموم شماره آنها را بداند و همچنین شك ماموم در صورتی كه امام شماره ركعتهای نماز را بداند. ششم: شك در نماز مستحبی.
1- شك در چیزی كه محل آن گذشته است
1168 اگر در بین نماز شك كند كه یكی از كارهای واجب آن را انجام داده یا نه مثلا شك كند كه حمد خوانده یا نه چنانچه مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد نشده باید آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورده و اگر مشغول كاری كه بایدبعد از آن انجام دهد شده به شك خود اعتنا نكند.
1169 اگر در بین خواندن آیه ای شك كند كه آیه پیش را خوانده یا نه، یا وقتی آخر آیه را می خواند شك كند كه اول آن را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
1170 اگر بعد از ركوع یا سجود شك كند كه كارهای واجب آن مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
1171 اگر در حالی كه به سجده می رود شك كند كه ركوع كرده یا نه یا شك كند كه بعد از ركوع ایستاده یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
1172 اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را بجا آورده یا نه باید اعتنا نكند، ولی اگر شك كند كه سجده را بجا آورده یا نه باید برگردد و بجا آورد.
1173 كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می خواند اگر موقعی كه حمد یا تسبیحات می خواند شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از آن كه مشغول حمد یا تسبیحات شود شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه، باید بجا آورد.
1174 اگر شك كند كه یكی از ركنهای نماز را بجا آورد یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد، مثلا اگر پیش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، باید بجا آورد و چنانچه بعد یادش بیایدكه آن ركن را بجا آورده بوده چون ركن زیاد شده نمازش باطل است.
1175 اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده باید آن را بجا آورد، مثلا اگر پیش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده یا نه باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید كه آن را بجا آورده بوده چون ركن زیاد نشده نماز صحیح است.
1176 اگر شك كند كه ركنی را بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول تشهد است اگر شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر یادش بیاید كه آن ركن را بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید آن را بجاآورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است مثلا اگر پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید كه دو سجده را بجا نیاورده باید بجا آورد و اگر در ركوع یا بعداز آن یادش بیاید نمازش باطل است.
1177 اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده باید به شك خود اعتنا نكند، مثلا موقعی كه مشغول خواندن سوره است اگر شك كند كه حمد را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگربعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید بجاآورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحیح است، بنابراین اگر مثلا در قنوت یادش بیاید كه حمد را نخوانده باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.
1178 اگر شك كند كه سلام نماز را گفته یا نه یا شك كند درست گفته یا نه ، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده، یا به واسطه انجام كاری كه نماز را به هم می زند از حال نمازگزار بیرون رفته باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از اینها شك كند باید سلام را بگوید ، اما اگردر صحیح گفتن سلام شك كند در هر صورت باید به شك خود اعتنا ننماید چه مشغول كارد یگر شده باشد یا نه.
2- شك بعد از سلام
1179 اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحیح بوده یا نه ، مثلا شك كند ركوع كرده یا نه یا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر هر دو طرف شك او باطل باشد، مثلا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه سه ركعت خوانده یا پنج ركعت، نمازش باطل است.
شك بعد از وقت
1180 اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده یا نه یا گمان كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نیست ولی اگر پیش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده یا نه یا گمان كند كه نخوانده، باید آن نماز را بخواند، بلكه اگر گمان كند كه خوانده، باید آن را بجا آورد.
1181 اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
1182 اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولی نداند به نیت ظهر خوانده یا به نیت عصر باید چهار ركعت نماز قضا به نیت نمازی كه بر او واجب است بخواند.
1183 اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند یك نماز خوانده ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی باید قضای نماز مغرب و عشا را بخواند.
4- كثیر الشك (كسی كه زیاد شك می كند)
1184 اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند یا در سه نماز پشت سر هم مثلا در نماز صبح و ظهر و عصر شك كند، كثیرالشك است و چنانچه زیاد شك كردن اواز غضب یا ترس یا پریشانی حواس نباشد به شك خود اعتنا نكند.
1185 كثیرالشك اگر در بجا آوردن چیزی شك كند چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نمی كند باید بنا بگذارد كه آن را بجا آورده، مثلا اگر شك كند كه ركوع كرده یا نه باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است و اگر بجا آوردن آن نماز را باطل می كند باید بنا بگذارد كه آن را انجام نداده، مثلا اگر شك كند كه یك ركوع كرده یا بیشتر چون زیاد شدن ركوع نماز را باطل می كند باید بنا بگذارد كه بیشتر از یك ركوع نكرده است.
1186 كسی كه در یك چیز نماز زیاد شك می كند چنانچه در چیزهای دیگر نماز شك كند باید به دستور آن عمل نماید ، مثلا كسی كه زیاد شك می كند سجده كرده یا نه، اگر در بجا آوردن ركوع شك كند باید به دستور آن رفتار نماید یعنی اگر ایستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، اعتنا نكند.
1187 كسی كه در نماز مخصوصی مثلا در نماز ظهر زیاد شك می كند اگر در نماز دیگر مثلا در نماز عصر شك كند باید به دستور شك رفتار نماید.
1188 كسی كه وقتی در جای مخصوصی نماز می خواند زیاد شك می كند اگر در غیر آن جا نماز بخواند و شكی برای او پیش آید به دستور شك عمل نماید.
1189 اگر انسان شك كند كه كثیرالشك شده یا نه، باید به دستور شك عمل نماید و كثیرالشك تا وقتی یقین نكند كه به حال معمولی مردم برگشته باید به شك خود اعتنا نكند.
1190 كسی كه زیاد شك می كند اگر شك كند ركنی را بجا آورده یا نه و اعتنا نكند بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده چنانچه مشغول ركن بعد نشده باید آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلا اگر شك كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند چنانچه پیش از سجده یادش بیاید كه ركوع نكرده باید ركوع كند و اگر در سجده یادش بیاید نمازش باطل است.
1191 كسی كه زیاد شك می كند اگر شك كند چیزی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته باید آن را بجا آورد و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است، مثلا اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه و اعتنا نكند چنانچه در قنوت یادش بیاید كه حمد نخوانده باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.
5- شك امام و ماموم
1192 اگر امام جماعت در شماره ركعتهای نماز شك كند، مثلا شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت چنانچه ماموم یقین یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است امام باید نماز را تمام كند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و ماموم در شماره ركعتهای نماز شك كند باید به شك خود اعتنا ننماید.
6- شك در نماز مستحبی
1193 اگر در شماره ركعتهای نماز مستحبی شك كند چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل می كند باید بنا را بر كمتر بگذارد، مثلا اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت باید بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است و اگر طرف بیشتر شك نماز را باطل نمی كند، مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده یا یك ركعت،به هر طرف شك عمل كند نمازش صحیح است.
1194 كم شدن ركن نافله را باطل می كند بنابر احتیاط واجب، ولی زیاد شدن ركن آن را باطل نمی كند، پس اگر یكی از كارهای نافله را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه مشغول ركن بعد از آن شده باید آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد، مثلا اگر در بین ركوع یادش بیاید كه سوره را نخوانده بایدبرگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود.
1195 اگر در یكی از كارهای نافله شك كند خواه ركن باشد یا غیر ركن چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محل آن گذشته به شك خود اعتنا نكند.
1196 اگر در نماز مستحبی دو ركعتی گمانش به سه ركعت یا بیشتر برود یا گمانش به دو ركعت یا كمتر برود باید به همان گمان عمل كند، مگر آن كه موجب بطلان باشد كه در این صورت گمان، حكم شك را دارد، مثلا اگر گمانش به یك ركعت می رود احتیاطا باید یك ركعت دیگر بخواند.
1197 اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می شود یا یك سجده یا تشهد را فراموش نماید لازم نیست بعد از نماز سجده سهو یا قضای سجده و تشهد را بجا آورد.
1198 اگر شك كند كه نماز مستحبی را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیار وقت معین نداشته باشد بنا بگذارد كه نخوانده است و همچنین است اگر مثل نافله یومیه وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت شك كند كه آن را بجاآورده یا نه، ولی اگر بعد از گذشت وقت شك كند كه خوانده است یا نه، به شك خود اعتنا نكند.
شكهای صحیح
1199 در نه صورت اگر در شماره ركعتهای نماز چهار ركعتی شك كند باید فكر نماید، پس اگر یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا كرد همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند و گرنه به دستورهایی كه گفته می شود عمل نماید و آن نه صورت از این قرار است: اول: آنكه بعد از سر برداشتن از سجده دوم شك كند دو ركعت خوانده یا سه ركعت، كه باید بنا بگذارد سه ركعت خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به دستوری كه بعد گفته می شود بجا آورد. دوم: شك بین دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه بایدبنا بگذارد چهار كعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند. سوم: شك بین دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه باید بنابر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم یكی از این سه شك برایش پیش آید می تواند نماز را رها كند و دوباره بخواند. چهارم: شك بین چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه باید بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم، این شك، برای او پیش آید، بنابر احتیاط استحبابی به دستوری كه گفته شد عمل كند اگر چه نمازش باطل است و باید دوباره بخواند. پنجم: شك بین سه و چهار كه در هر جای نماز باشد باید بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد. ششم: شك بین چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد. هفتم: شك بین سه و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد. هشتم: شك بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند بعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته بجاآورد. نهم: شك بین پنج و شش در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو بجا آورد.
1200 اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید نباید نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصیت كرده است پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مثل رو گرداندن از قبله، نماز را از سر گیرد نماز دومش هم باطل است. و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مشغول نماز شود نماز دومش صحیح است.
1201 اگر یكی از شكهایی كه نماز احتیاط بر آنها واجب است در نماز پیش آید،چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتیاط، نماز را از سر بگیرد، معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند نماز را از سر گرفته، نماز دومش هم باطل است، و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مشغول نماز شده، نماز دومش صحیح است.
1202 وقتی یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید، چنانكه گفته شد باید فكر كند، ولی اگر چیزهایی كه به واسطه آنها ممكن است یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا شود از بین نمی رود، چنانچه كمی بعد فكر كند، اشكال ندارد، مثلا اگر در سجده شك كند می تواند تا بعد از سجده فكر كردن را تاخیر بیندازد.
1203 اگر اول گمانش به یك طرف بیشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود باید به دستور شك عمل نماید، و اگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی كه وظیفه او است بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند.
1204 كسی كه نمی داند گمانش به یك طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است، باید احتیاط كند و در هر مورد، احتیاط بطور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل گفته شده است.
1205 اگر بعد از نماز بداند كه در بین نماز حال تردیدی داشته كه مثلا دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته، ولی نداند كه گمانش به خواندن سه ركعت بوده یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده، به احتیاط واجب باید نماز احتیاط را بخواند.
1206 اگر موقعی كه تشهد می خواند یا بعد از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهایی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح می باشد برای او پیش آید، مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، به احتیاط واجب باید به دستور آن شك عمل كند و نمازش را هم دوباره بخواند.
1207 اگر پیش از آنكه مشغول تشهد شود یا در ركعتهایی كه تشهد ندارد پیش از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه، و در همان موقع یكی از شكهایی كه بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است برایش پیش آید، نمازش باطل است.
1208 اگر موقعی كه ایستاده، بین سه و چهار یا بین سه و چهار و پنج شك كند و یادش بیاید كه دو سجده یا یك سجده از ركعت پیش بجا نیاورده، نمازش باطل است.
1209 اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش آید، مثلا اول شك كند كه دو كعت خوانده یا سه ركعت، بعد شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت،باید به دستور شك دوم عمل نماید.
1210 اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلا بین دو و چهار شك كرده یا بین سه و چهار، احتیاط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
1211 اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكی برای او پیش آمده ولی نداند ازشكهای باطل بوده یا از شكهای صحیح و اگر از شكهای صحیح بوده كدام قسم آن بوده است، بنا بر احتیاط واجب باید به دستور شكهایی كه صحیح بوده و احتمال می داده عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
1212 كسی كه نشسته نماز می خواند اگر شكی كند كه باید برای آن، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بخواند، باید دو ركعت نشسته به جا آورد، بلكه اگر شكی كند كه باید برای آن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو ركعت نشسته بجا آورد.
1213 كسی كه ایستاده نماز می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل كسی كه نماز را نشسته می خواند و حكم آن در مساله پیش گفته شد نماز احتیاط را بجا آورد.
1214 كسی كه نشسته نماز می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد،باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می خواند عمل كند.
نماز احتیاط
1215 كسی كه نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از سلام نماز باید فورا نیت نماز احتیاط كند و تكبیر بگوید و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نماید.پس اگر یك ركعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده تشهد بخواند و سلام دهد، و اگر دو ركعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده یك ركعت دیگر مثل ركعت اول بجا آورد و بعد از تشهد سلام دهد.
1216 نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و باید نیت آن را به زبان نیاورد، و احتیاط واجب آن است كه سوره حمد و "بسم الله" آن را هم آهسته بگوید.
1217 اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد نمازی كه خوانده درست بوده، لازم نیست نماز احتیاط را بخواند، و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد، لازم نیست آن را تمام نماید.
1218 اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد كه ركعتهای نمازش كم بوده،چنانچه كاری كه نماز را باطل می كند انجام نداده، باید آنچه از نماز را كه نخوانده بخواند و برای سلام بیجا دو سجده سهو نماید، و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده، مثلا پشت به قبله كرده، باید نماز را دوباره بجا آورد.
1219 اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش به مقدار نماز احتیاط بوده،مثلا در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نمازش صحیح است.
1220 اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده، مثلا در شك بین دو و چهار، دو ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، باید كسری نماز را به نماز متصل نموده و نماز را هم دوباره بخواند.
1221 اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز بیشتر از نماز احتیاط بوده، مثلا در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده، مثلا پشت به قبله كرده، باید نماز را دوباره بخواند و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام نداده، باید دو ركعت كسری نمازش را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
1222 اگر بین دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده، لازم نیست دو ركعت نماز احتیاط نشسته را بخواند.
1223 اگر بین سه و چهار شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته یا یك ركعت ایستاده را می خواند یادش بیاید كه نماز را سه ركعت خوانده، باید نماز احتیاط را تمام كند و نمازش صحیح است.
1224 اگر بین دو و سه و چهار شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط ایستاده را می خواند پیش از ركوع ركعت دوم یادش بیاید كه نماز را سه ركعت خوانده باید بنشیند و نماز احتیاط را یك ركعتی تمام كند و بنابر احتیاط مستحب نماز را دوباره بخواند.
1225 اگر در بین نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش بیشتر یا كمتر از نماز احتیاط بوده، چنانچه نتواند نماز احتیاط را مطابق كسری نمازش تمام كند بایدآن را رها كند و كسری نماز را بجا آورد و بنابر احتیاط واجب نماز را دوباره بخواند مثلا در شك بین سه و چهار اگر موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته را می خواند یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده، چون نمی تواند دو ركعت نشسته را به جای دو ركعت ایستاده حساب كند به احتیاط واجب باید نماز احتیاط نشسته را رها كند و دو ركعت كسری نمازش را بخواند و نماز را هم دوباره بجاآورد.
1226 اگر شك كند نماز احتیاطی را كه به او واجب بوده بجا آورده یا نه چنانچه وقت نماز گذشته به شك خود اعتنا نكند و اگر وقت دارد در صورتی كه مشغول كار دیگری نشده و از جای نماز برنخاسته و كاری هم مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل می كند انجام نداده باید نماز احتیاط را بخواند و اگر مشغول كار دیگری شده یا كاری كه نماز را باطل می كند بجا آورده یا بین نماز و شك او زیاد طول كشیده احتیاط استحبابی آن است كه نماز احتیاط را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند اگر چه می تواند بنا بر انجام نماز احتیاط گذارد و بر همان اكتفا نماید.
1227 اگر در نماز احتیاط ركنی را زیاد كند یا مثلا به جای یك ركعت دو ركعت بخواند نماز احتیاط باطل می شود و بنابر احتیاط واجب باید دوباره نماز احتیاط، و اصل نماز را بخواند.
1228 موقعی كه مشغول نماز احتیاط است اگر در یكی از كارهای آن شك كند چنانچه محل آن نگذشته باید بجا آورد و اگر محلش گذشته باید به شك خود اعتنا نكند مثلا اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه چنانچه به ركوع نرفته باید بخواند واگر به ركوع رفته باید به شك خود اعتنا نكند.
1229 اگر در شماره ركعتهای نماز احتیاط شك كند ، باید بنا را بر بیشتر بگذارد ولی چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل می كند بنابر كمتر گذارد و احتیاط مستحب آن است كه نماز احتیاط را دوباره بخواند و بعد از آن اصل نماز را اعاده نماید.
1230 اگر در نماز احتیاط چیزی كه ركن نیست سهوا كم یا زیاد شود سجده سهو ندارد .
1231 اگر بعد از سلام نماز احتیاط شك كند كه یكی از اجزاء یا شرایط آن را بجاآورده یا نه به شك خود اعتنا نكند.
1232 اگر در نماز احتیاط تشهد یا یك سجده را فراموش كند احتیاط آن است كه بعد از سلام آن را قضا نماید اگر چه واجب نیست.
1233 اگر نماز احتیاط و قضای یك سجده یا قضای یك تشهد یا دو سجده بر او واجب شود باید اول نماز احتیاط را بجا آورد.
1234 حكم گمان در ركعتهای نماز حكم یقین است، مثلا اگر در نماز چهار ركعتی انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت خوانده نباید نماز احتیاط بخواند ولی اگر در غیر ركعتها گمان پیدا كند باید به احتیاط عمل نماید و دستور در هر موردی طور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل گفته شده است.
1235 حكم شك و سهو و گمان در نمازهای واجب یومیه و نمازهای واجب دیگر فرق ندارد، مثلا اگر در نماز آیات شك كند كه یك ركعت خوانده یا دو ركعت، چون شك او در نماز دو ركعتی است، نمازش باطل می شود.
سجده سهو
1236 برای سه چیز بعد از سلام نماز، انسان باید دو سجده سهو به دستوری كه بعدا گفته می شود بجا آورد: اول: آنكه در بین نماز، سهوا حرف بزند. دوم: آنكه یك سجده را فراموش كند. سوم: آنكه در نماز چهار ركعتی بعد از سجده دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت. و در دو مورد هم احتیاط واجب آن است كه سجده سهو بنماید: اول: در جایی كه نباید نماز را سلام دهد، مثلا در ركعت اول سهوا سلام بدهد. دوم: آنكه تشهد را فراموش كند.
1237 اگر انسان اشتباها یا به خیال این كه نمازش تمام شده حرف بزند بایددو سجده سهو بجا آورد.
1238 برای حرفی كه از آه كشیدن و سرفه پیدا می شود، سجده سهو واجب نیست،ولی اگر مثلا سهوا آخ یا آه بگوید، باید سجده سهو نماید.
1239 اگر چیزی را كه غلط خوانده دوباره صحیح بخواند برای دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نیست.
1240 اگر در نماز سهوا مدتی حرف بزند و تمام آنها یك مرتبه حساب شود، دو سجده سهو بعد از سلام نماز كافی است.
1241 اگر سهوا تسبیحات اربعه را نگوید یا بیشتر یا كمتر از سه مرتبه بگوید احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.
1242 اگر در جایی كه نباید سلام نماز را بگوید سهوا بگوید: "السلام علینا و علی عباد الله الصالحین" یا بگوید: "السلام علیكم و رحمة الله و بركاته"باید دو سجده سهو بنماید، ولی اگر اشتباها مقداری از این دو سلام را بگوید،یا بگوید: "السلام علیك ایها النبی و رحمة الله و بركاته" احتیاط مستحب آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.
1243 اگر در جایی كه نباید سلام دهد اشتباها هر سه سلام را بگوید دو سجده سهو كافی است.
1244 اگر یك سجده یا تشهد را فراموش كند و پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید باید برگردد و بجا آورد.
1245 اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید كه یك سجده یا تشهد را از ركعت پیش فراموش كرده باید بعد از سلام نماز سجده یا تشهد را قضا نماید و بعد ازآن دو سجده سهو بجا آورد.
1246 اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمدا بجا نیاورد معصیت كرده و واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهوا بجا نیاورد هر وقت یادش آمد باید فورا انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.
1247 اگر شك دارد كه سجده سهو بر او واجب شده یا نه لازم نیست بجا آورد.
1248 كسی كه شك دارد مثلا دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار تا، اگر دو سجده بنماید كافی است.
1249 اگر بداند یكی از دو سجده سهو را بجا نیاورده باید دو سجده سهو بجا آورد و اگر بداند سهوا سه سجده كرده ، باید دوباره دو سجده سهو بنماید.
دستور سجده سهو
1250 دستور سجده سهو این است كه بعد از سلام نماز فورا نیت سجده سهو كند و پیشانی را به چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد و بگوید: «بسم الله و بالله و صلی الله علی محمد و آله » یا «بسم الله و بالله اللهم صلی علی محمد و آل محمد» ولی بهتر است بگوید «بسم الله و بالله السلام علیك ایها النبی و رحمة الله و بركاته » بعد باید بنشیند و دوباره به سجده رود و یكی از ذكرهایی را كه كه گفته شد بگوید و بنشیند و بعد از خواندن تشهد سلام دهد.
قضای سجده و تشهد فراموش شده
1251 سجده و تشهدی را كه انسان فراموش كرده و بعد از نماز قضای آن را بجامی آورد باید تمام شرایط نماز مانند پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهای دیگر را داشته باشد.
1252 اگر سجده یا تشهد را چند دفعه فراموش كند مثلا یك سجده از ركعت اول و یك سجده از ركعت دوم فراموش نماید باید بعد از نماز قضای هر دو را با سجده های سهوی كه برای آنها لازم است بجا آورد و لازم نیست معین كند كه قضای كدام یك از آنها است.
1253 اگر یك سجده و تشهد را فراموش كند احتیاط واجب آن است كه هر كدام را اول فراموش كرده اول قضا نماید واگر نداند كدام اول فراموش شده باید احتیاطا یك سجده و تشهد و بعد یك سجده دیگر بجا آورد یا یك تشهد و یك سجده و بعدیك تشهد دیگر بجا آورد تا یقین كند سجده و تشهد را به ترتیبی كه فراموش كرده قضا نموده است.
1254 اگر به خیال این كه اول سجده را فراموش كرده اول قضای آن را بجا آورد و بعد از خواندن تشهد یادش بیاید كه اول تشهد را فراموش كرده احتیاط واجب آن است كه دوباره سجده را قضا نماید و نیز اگر به خیال این كه اول تشهد را فراموش كرده اول قضای آن را بجا آورد و بعد از سجده یادش بیاید كه اول سجده را فراموش كرده بنابر احتیاط واجب باید دوباره تشهد را بخواند.
1255 اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه اگر عمدا یا سهوا در نماز اتفاق بیافتد نماز باطل می شود مثلا پشت به قبله نماید باید قضای سجده و تشهد را بجا آورد و نمازش صحیح است.
1256 اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده باید قضای سجده ای را كه فراموش كرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد چه كاری كه نماز را باطل می كند كرده باشد یا نه و اگر تشهد ركعت آخر را فراموش كرده باشد باید قضای تشهد را بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.
1257 اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می شود مثل آن كه سهوا حرف بزند باید سجده یا تشهد را قضا كند.
1258 اگر نداند كه سجده را فراموش كرده یا تشهد را به احتیاط واجب بایدهر دو را قضا نماید و هر كدام را اول بجا آورد اشكال ندارد و باید یك بار سجده سهو نیز بجا آورد.
1259 اگر شك دارد كه سجده یا تشهد را فراموش كرده یا نه واجب نیست قضا نماید.
1260 اگر بداند سجده یا تشهد را فراموش كرده و شك كند كه پیش از ركوع ركعت بعد بجا آورده یا نه ، احتیاط واجب آن است كه آن را قضا نماید.
1261 كسی كه باید سجده یا تشهد را قضا نماید اگر برای كار دیگری هم سجده سهو بر او واجب شود باید بعد از نماز سجده یا تشهد را قضا نماید بعد سجده سهو را بجا آورد.
1262 اگر شك دارد كه بعد از نماز قضای سجده یا تشهد فراموش شده را بجاآورده یا نه چنانچه وقت نماز نگذشته باید سجده یا تشهد را قضا نماید و اگر وقت نماز هم گذشته بنابر احتیاط واجب باید سجده یا تشهد را قضا نماید.
كم و زیاد كردن اجزاء و شرایط نماز
1263 هرگاه چیزی از واجبات نماز را عمدا كم یا زیاد كند اگر چه یك حرف آن باشد نماز باطل است.
1264 اگر به واسطه ندانستن مساله، چیزی از اجزاء نماز را كم یا زیاد كند اگر آن جزء، ركن نباشد نمازش صحیح است اگر جاهل قاصر باشد، و الا به احتیاط واجب نماز باطل است.
1265 اگر در بین نماز بفهمد وضو یا غسلش باطل بوده یا بدون وضو یا غسل مشغول نماز شده باید نماز را به هم بزند و دوباره با وضو یا غسل بخواند، و اگر بعد از نماز بفهمد باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته قضا نماید.
1266 اگر بعد از رسیدن به ركوع یادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش فراموش كرده نمازش باطل است، و اگر پیش از رسیدن به ركوع یادش بیاید باید برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام كند.
1267 اگر پیش از گفتن " السلام علینا " یادش بیاید كه دو سجده ركعت آخر را بجا نیاورده باید دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
1268 اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر، از آخر نماز نخوانده، باید مقداری را كه فراموش كرده بجا آورد.
1269 اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده چنانچه كاری انجام داده كه اگر در نماز عمدا یا سهوا اتفاق بیفتد نماز را باطل می كند مثلا پشت به قبله كرده، نمازش باطل است و اگر كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند انجام نداده باید فورا مقداری كه فراموش كرده بجاآورد.
1270 هرگاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد كه اگر در نماز عمدا یا سهوا اتفاق بیفتد نماز را باطل می كند مثلا پشت به قبله نماید و است ولی اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند یادش بیاید باید برگردد و دو سجده ای را كه فراموش كرده بجا آورد و تشهد و سلام را دوباره بعد از آن بگوید و دو سجده سهو برای سلامی كه اول گفته بجا آورد و نمازش صحیح است و احتیاط مستحب آن است كه اصل نماز را بعد از آن اعاده نماید.
1271 اگر بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده ، یا پشت به قبله یا به طرف راست یا به طرف چپ قبله بجا آورده، باید دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.