کد مطلب:99173 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:366

بر نهج البلاغه شرح های بسیار تحریر شده و نام آن در كتب فهارس موجود است. علامه امینی در كتاب گرانقدر الغدیر از 81 شرح نام برده است.[1]. شیخ آغابزرگ تهرانی در الذریعه از 150 شرح یاد می كند.[2]. و در كتاب از اسلام چه می دانیم (نهج البلاغه) 105 شرح معرفی شده[3].

به جز این، محققان دیگری هم به معرفی و شناساندن شروح نهج البلاغه همت ورزیده اند.[4].

[صفحه 164]

پس از این توضیح كوتاه به معرفی چند شرح موجود- بر حسب تاریخ تالیف- می پردازیم:

1- معارج نهج البلاغه، تالیف ظهیرالدین بن علی بن زید بیهقی فرید خراسانی (566-499 ق) این كتاب با تحقیق محمد تقی دانش پژوه از سوی كتابخانه آیه الله نجفی به سال 1409 ق به طبع رسید. روش شارح چنین است كه رقم كلمات حضرت را معین كرده و سپس به شرح موارد لازم الشرح می پردازد. تا كنون این كتاب نخستین شرح به شمار می رود.

2- منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، تالیف قطب الدین سعید بن هبه الله راوندی (م 573 ق). این كتاب با تحقیق عبداللطیف كوه كمره ای در سال 1406 ق از سوی كتابخانه آیه الله نجفی در قم در سه مجلد به طبع رسید. شارح نخست متن كلام حضرت علی را نقل كرده و سپس واژه های مشكل و جملات را شرح می كند.

3- حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه، 2 ج، قطب الدین الكیدری البیهقی (از عالمان قرن ششم)، تحقیق: شیخ عزیزالله العطاردی (موسسه نهج البلاغه، تهران، 1375).

4- شرح نهج البلاغه، تالیف عبدالحمید بن محمد بن محمد بن ابی الحدید معتزلی (م 656 ق)، این شرح مشحون از مطالب تاریخی، نكات ادبی و قرآنی است. این شرح را مولف در بیست جزء تقسیم نموده است. شرح ابن ابی الحدید دارای چاپهای متعدد چهار جلدی، ده جلدی و بیست جلدی است. این كتاب از سوی عالمان شیعی و اهل سنت مورد نقد قرار گرفته و كتب و رسائلی را در نقض مطالب آن نگاشته اند.[5].

وی با آنكه اهل انصاف است، اما گاه عناد به خرج داده است. مرحوم كاشف الغطاء در این زمینه گفته است:

[صفحه 165]

نعم المولف لو لا عناد المولف.

5- شرح نهج البلاغه، تالیف كمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی (م 679 ق) ابن میثم از فیلسوفان و متكلمان امامیه در قرن هفتم است. از این رو شرح او نیز متضمن مطالب كلامی و فلسفی است و روش او در تبیین و تشریح نیز چنان است. وی سه شرح بر نهج البلاغه دارد، كبیر، متوسط و صغیر. این همان شرح كبیر است، كه یكبار در سال 1276 در تهران در یك جلد و بار دیگر در پنج جلد توسط دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در سال 1362 ش به چاپ رسیده است. یادآور می شود كه جلد سوم این كتاب را آقای سید محمد صادق عارف به فارسی ترجمه كرده و بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس در سال 1370 منتشر ساخته است.

6- اختیار مصباح السالكین، این كتاب شرح و سیط ابن میثم بر نهج البلاغه است. دكتر محمد صادق امینی آن را تحقیق كرده و بنیاد پژوهشهای اسلامی در سال 1366 به چاپ رسانده است.

7- شرح نهج البلاغه، اثر محمد باقر لاهیجی اصفهانی، از علمای قرن سیزدهم. این شرح در سال 1225 ق تحریر شد و در سال 1317 ق در تهران دو بار به طبع رسیده است.

8- شرح نهج البلاغه، شیخ محمد عبده (م 1323 ق) وی از عالمان الازهر است كه مجذوب این كتاب شد و آن را با تعلیقاتی به طبع رساند وی جوانان مسلمان مصری را به مطالعه آن فرامی خواند.

9- منهاج البراعه، تالیف علامه سید حبیب الله خویی (م 1324 ق). او از شاگردان میرزا حبیب الله رشتی و میرزای شیرازی است.

شرح او تا پایان خطبه 218 نهج البلاغه و در هفت جزء تنظیم شده است، نخست در سال 1315 قمری در هفت جلد به چاپ رسید. و در سال 1377 قمری در 14 جلد منتشر شد.

علامه حسن زاده آملی شش جلد بر آن افزود و محمد باقر كمره ای هم یك جلد

[صفحه 166]

كه یك دوره 21 جلدی حاوی شرح تمام نهج البلاغه است. این شرح 21 جلدی بارها به طبع رسیده است.

روش علامه خوئی در شرحش اینست كه نخست لغت، سپس اعراب، آنگاه ترجمه فارسی كلام امم و در پایان به شرح می پردازد.

10- الدره النجفیه، تالیف حاج میرزا ابراهیم ذبلی خویی(1325-1347 ق). وی از شاگردان شیخ انصاری است و در جریان مشروطه به شهادت می رسد. شرح نهج البلاغه او دو جلد است كه در سال 1325 ق در یك مجلد بزرگ در تبریز به طبع رسیده.

11- شرح نهج البلاغه، تالیف سید محمد كاظم موسوی قزوینی. 2 جلد از این شرح در سالهای 1378 و 1385 قمری در بیروت به طبع رسیده است. شارح نخست تحت عنوان (اللغه) به شرح لغات مشكل پرداخته و سپس به شرح و تفسیر ذیل عنوان (المعنی) می پردازد.

12- بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، تالیف علامه محمد تقی شوشتری (1415-1320 ق) این شرح 14 جلد است و به صورت موضوعی نهج البلاغه را شرح كرده است.

13- فی ظلال نهج البلاغه، محمد جواد مغنیه (م 1400 ق). این شرح در چهار جلد در لبنان به طبع رسید.

14- شرح نهج البلاغه، علامه محمد تقی جعفری. این شرح به زبان فارسی و تا كنون 24 مجلد آن به طبع رسیده و هنوز خطبه ها تمام نشده است.

ایشان پس از ذكر متن، ترجمه آن را ذكر می كند و آنگاه به تفسیر عمومی خطبه ها می پردازد. مطالب علمی بسیاری در لابلای تفسیر خطبه ها بیان شده است.

15- توضیح نهج البلاغه، 2 ج، سید محمد شیرازی (موسسه الفكر الاسلامی، قم، 1410 ق).

16- ترجمه گویا و شرح فشرده ای بر نهج البلاغه، زیر نظر ناصر مكارم شیرازی.

[صفحه 167]

این مجموعه در سه جلد توسط محمد جعفر امامی و محمد رضا آشتیانی تالیف شده است.

این شرح متضمن ترجمه روان و ساده، تفسیر لغات مشكل، بیان شان ورود خطبه ها، ذكر مصادر و مدارك می باشد.

صفحه 164، 165، 166، 167.

1. الغدیر، ج 4، ص 193-183.
2. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 14، ص 161-113.
3. از اسلام چه می دانیم، نهج البلاغه، ص 196-193.
4. رجوع شود به: مستدرك الوسائل، ج 3، ص 513، اعیان الشیعه، ج 41، ص 267، الشریف الرضی، ص 12، مكتب اسلام، سال 36، ش 11-3 و سال 37، ش 1.
5. مكتب اسلام، س 36، ش 5، ص 32-30.