کد مطلب:133197 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:285
دیباچه
تجزیه و تحلیل حوادث بزرگ تاریخ و از جمله شرح تحلیلی زندگی و قیام حضرت امام حسین علیه السلام، نیازمند یك سلسله مطالعات پیگیر و مداوم، در رشته های تخصصی گوناگونی است كه هر یك در آكادمی ها، دانشگاه ها و كنفرانس های علمی جهان و در ضمن هزاران كتاب و رساله از طرف استادان و متخصصین فن، مورد بحث و بررسی است.
تجزیه و تحلیل دقیق زندگی و قیام امام احرار، بدان گونه كه شخصیت حقیقی امام و چهره واقعی قیام ترسیم گردد، لزوما ما را با مباحث: تاریخ، فلسفه تاریخ، جامعه شناسی، روان شناسی فرد و جامعه، مباحث مربوط به وراثت و تعلیم و تربیت، مطالعه در فعل و انفعالات و تحولات جوامع بشری، بررسی روحیه امت ها و دریافت حالات روحی جوامع و افراد، آشنایی با رژیم های سیاسی حاكم بر جماعات، بحث های مربوط به مذهب و روان شناسی مذهبی، اوضاع جغرافیایی و وضع زندگی اقتصادی جامعه ی انسانی و جز اینها... مربوط می سازد... افزون بر اینها، مطالعه در روحیه ی جامعه ی عرب و خصوصیات اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی آنان - كه سازنده ی تاریخ آنان و هر امت دیگری است، - اوضاع قبل و بعد از اسلام، حدود تأثیر اسلام بر جامعه عرب و بقایای حالات جاهلیت بعد از اسلام، احوال شخصی دودمان «هاشم» و «امیه»، عوامل زیرین تحولات پس از پیغمبر صلی الله علیه و آله و زمامداری بنی امیه و بالاخره سیستم تربیتی و وضع خانوادگی و
موقعیت اجتماعی و سیاسی و محیط خاص دوران اخیر زندگی امام، در متن بحث جامع تحلیلی مفروض قرار دارد.
مطالعه ی انقلاب های تاریخی جهان و ظهور رهبران مذهبی، انقلابی، ملی و آزادی خواه در جوامع انسانی از دور و نزدیك، قدیم و جدید نیز، برای یك مقایسه و تطبیق آموزنده، بسیار جالب و ضروری است.
بحث در تأثیرات مداوم نهضت كربلا و نقش سیاسی مسأله در طول 14 قرن گذشته، سیر حادثه در ادبیات و نحوه های مختلف انعكاس نهضت مزبور در افكار امم و اقوام بر حسب اختلاف زمان و مكان و بالاخره درس هایی كه از این سرگذشت شورانگیز باید گرفت، نیز، برای یك حقیقت جوی انقلابی، لازم و واجب است. به علاوه، در انقلاباتی كه جهان به نام مذهب به خود دیده و بخصوص قیام خونین حسینی علیه السلام یك نكته شگرف و فراموش شده وجود دارد و آن جنبه «الهی و معنوی» قیام و انقلاب است مطالعه ی در این باره، نیازمند درك واقعی سیرهای معنوی و عرفانی و دریافت حالات شگفت رجال وحی و اولیای خداست؛ و آشنایان راه می دانند كه امام و یاران پاك نهاد او در آن مرحله ی عظیم انقلابی، چه مدارج اسرار آمیزی را طی كرده اند.
خواننده ی هوشمند ما نیك متوجه است كه هر یك از مسایل نامبرده بالا، نه تنها در خور نگارش كتابی جداگانه است؛ بلكه احتیاج به بررسی جمعی و تبادل آراء و افكار دانشمندان ورزیده و صاحب نظر و استادان صاحب كرسی رشته های مختلف تخصصی فوق دارد، و بنابر این، بخوبی روشن است كه گام زدن در این مرحله ی خطیر، با فقدان ابزار كافی، جراتی فزون از حد و جسارتی زیاده از معمول لازم دارد و به راستی نگارنده ی این سطور، خود را در این وادی حیران و سرگردان و در این دریا دچار غرقاب و طوفان می بیند؛ ولی خود این سرگشتگی و طوفان زدگی كه هزاران انسان شرافتمند و آزاده بدان می نگرند، لذت گناهی را دارد كه در خور عفو و اغماض است!... توجه به مطالب فوق باعث شده بود كه به هنگام جمع آوری یادداشت های مربوط به این كتاب، قلم نگارنده، پیوسته با تردید و اضطراب بر صفحه ی
نامه به گردش درآید؛ ولی سرانجام با استمداد از روح بزرگ امام علیه السلام بر آن شدم كه در خور همین سرمایه ی كم، یادداشتها را به رشته نظم كشم و به صورت كتابی كوچك و كم مایه كه به نام جاودانه ی امام حسین علیه السلام بزرگی یافته و گرانمایه شده تقدیم خوانندگان ارجمند كنم.
باری: تاریخ، علاوه بر آنكه جالب و خواندنی است، آموزنده و عبرت انگیز است و برای آن كس كه مرد عمل و در طلب كمال است، تاریخی جالبتر و خواندنی تر است كه آموزنده تر و عبرت انگیزتر باشد، و هر قدر كه در یك تاریخ، عناصر مختلف روانی، عقلی و عاطفی انسانی بیشتر نمودار باشد، آموزنده تر خواهد بود. دریافت و تشریح این عناصر، فلسفه یك تاریخ آموزنده را به وجود می آورد و این همان است كه از دیرباز مورد توجه ارباب ادیان جهان بوده و پیوسته مردمان را بدان متذكر می شده اند. تاریخ زندگی و قیام امام حسین علیه السلام نیز باید از این وجهه دیده شود. بنابراین، هدف اصلی كتاب حاضر، شناخت عناصر اولیه حادثه پرشور كربلا و دریافت ماهیت قیام خونین حسینی است؛ ولی باید دانست كه عوامل یك قیام، منحصر به شرایط خاص تاریخی و اجتماعی و سیاسی نیست، بلكه سجایا و روحیات پدید آورنده ی یك نهضت نیز، از محركات اولیه چرخ تاریخ است و این، منافات با این حقیقت ندارد كه خود این سجایا و ملكات، معلول یك سلسله علل و عوامل طبیعی دیگر باشد. داوری درباره ی این كه یك مرد تاریخ، تا چه اندازه لایق اشغال مقام ارجمندی بوده كه بدو داده اند، بدون وقوف بر حالات روحی و شخصیت واقعی او میسور نیست. یك عده از مردان بزرگ تاریخ، به قول «برتراندراسل»: «آن قدرها هم كه ما گمان می كنیم بزرگ و بلند مرتبه نیستند و بتی كه از آنها در مغز ساخته اند، آن قدرها هم بلند قامت نیست.» [1] .
بنابراین همان گونه كه وی در جای دیگر می گوید: «اگر انسان به جزئیات احوال مردان بزرگ آشنا نباشد، محال است كه بتواند درباره ی شخصیت حقیقی آنها قضاوت
نموده و دریابد كه این افراد تا چه حد برای اخذ مقام بلندی كه در تاریخ كسب كرده اند، شایستگی داشته اند.» [2] لذا برای ما لازم است كه اولا شخصیت مردی به نام حسین بن علی علیه السلام را بشناسیم و بر زندگی شخصی او وقوف یابیم و آنگاه شرایط خاص تاریخی دوران حیات او را بررسی كنیم تا بتوانیم به هدف او نزدیك شویم.
نویسندگانی كه درباره ی امام حسین علیه السلام كتاب نوشته اند، یا به صرف نقل تاریخ پرداخته و با وصف آنكه از زوایای زندگی امام علیه السلام بحث كرده ولی زوایای مزبور را، بكلی از هم جدا و پراكنده ملاحظه كرده اند و در صدد تلفیق جزئیات زندگی و دریافت شخصیت همه جانبه ی رهبر انقلاب كربلا نبوده اند و یا به شرحی تحلیلی زندگی و قیام پرداخته اند بدون آنكه به همه جزئیات زندگی وی توجه كنند.
كتاب های نوع اول، خسته كننده و كم فایده و كتاب های نوع دوم كه بسیار بندرت یافت می شود، احیانا مبهم و تاریك است. ماهیت انقلاب حسینی، بدون آموزش شرح زندگی او و بدون مطالعه ی اوضاع زمانه او و بدون اطلاع بر متن سرگذشت انقلاب كربلا، به درستی قابل درك نیست. ما ادعا نمی كنیم كه بدین ترتیب می توانیم چهره واقعی امام و قیام او را ترسیم كنیم؛ ولی از این رهگذر از یك طرف با بسیاری از اصول و مبانی حوادث تاریخی آشنا می شویم و از طرفی مبادی اساسی قیام امام علیه السلام را دریافت می كنیم.
ما در این كتاب سعی می كنیم این نكته اساسی را مدلل سازیم كه در زندگی شخصیتی چون حسین علیه السلام كه می تواند راهنمای همه جانبه ی ما باشد، نباید توجه به یك جهت خاص، ما را از جهات آموزنده و پر ارج دیگر بازدارد.
این كه ما حسین بن علی علیه السلام را «حماسه تاریخ» نامیده ایم از آن رو است كه وی با همه خصوصیات اخلاقی و روحی و طرز زندگی خویش، آزادی خواهان جهان را به مكتبی ویژه، بر مبنایی عالیتر از آن چه رزمندگان جهان می خواهند، دعوت می كند و ایده ی آنان را به رنگی دیگر در می آورد.
ما در شرح زندگی امام علیه السلام و بررسی خانواده و محیط تربیت و لمس ارگانیزم
روحی و درك موقعیت سیاسی و اجتماعی او به یك انسان شرافتمند بزرگوار برخورد می كنیم كه در عزت نفس و بزرگی روح و طهارت نفس و تواضع و نوع دوستی و فداكاری و سایر خصال حمیده ی انسانی، در مرتبه ای مافوق تصور قرار دارد و درس زندگی چنین مردی برای یك حقیقت جوی آزاده، در تمام مراحل زندگی، سرمشق و راهنما خواهد بود.
اكثریت كسانی كه در مكتب انقلابی حسینی علیه السلام به مطالعه پرداخته و یا بدان ابراز علاقه می كنند، از این حقایق پر ارج غفلت كرده، و امام را تنها در قیافه یك مرد انقلابی دیده اند؛ علت این امر واضح است: ملل استعمار زده و به زنجیر كشیده شده، همه ی افكارشان در جهت مبارزه و انقلاب بسیج می شود و همه چیز را با همین دیده می نگرند.
ما در عین این كه مطالعه ی مزبور را در این كتاب انجام می دهیم و چهره ی انقلابی امام علیه السلام را مشاهده می كنیم، از سایر جهات انسانی او كه همه، در انقلاب او موثر بوده و نمودار شده است، غافل نخواهیم بود و معتقدیم اشتباه و شتابزدگی ما در این مرحله، بسیاری از مسایل اصیل را كه در متن انقلاب الهی امام حسین علیه السلام دخالت داشته، از نظر ما پنهان خواهد كرد.
كتاب حاضر كه از یك انقلاب عظیم سخن می گوید، حامل یك رسالت تاریخی است و آن توجیه افكار ضد ظلم و استعمار به سمت آیین خدایی و دید وسیع جهانی و صدق و اخلاص و معنویت همیشه جاوید حسینی علیه السلام است...
این احساس، در طبقات منور الفكر بر پایه های نیكوتر و توجه به یك انقلاب اصیل و راستین و همه جانبه، موجود است و در این میان، داعیان مذهب پیوسته مدعی آن بوده و هستند كه در پرتو تعلیمات مذهبی و الهام از رویه پیشوایان دین، می توان به سرمنزل مقصود راه برد و به دوران بدبختی و استعمار و ذلت، پایان داد.
متأسفانه، ادعای مزبور، با آن كه از دلائلی برخوردار بوده است، اما دلائل مزبور برای بشر كنجكاو و ماجراجوی عصر حاضر، چندان قانع كننده نیستند و یا به
صورت قابل تطبیق بر دنیای روز، تفسیر نشده و رهبران نیز در این فكر نبوده اند كه به فراخور حال جامعه «تز» خود را توجیه و تبیین كنند.
بگذاریم از این كه اتكای مذهبیون به «تز» فوق، ناشی از یك نوع غرور و تنبلی فكری و عدم رشد و دریافت معلومات روز و پیشرفت دنیای حاضر بوده است؛
ولی نمی توانیم از ضایعات فكری و تخدیر اعصاب عظیمی كه تفكر تبیین نشده ی نامبرده به وجود آورده، صرف نظر كنیم. در این دنیای آشفته كه اجتماعات بشری، در تب و تاب یك انقلاب همه جانبه به سر می برد، یكی از رسالتهای مهم و تاریخی مذهب، رهبری افكار انقلابی و به سامان رسانیدن اوضاع نابسامان اجتماعی بشری است.
به نظر ما درس بزرگی كه از سرگذشت زندگی و قیام امام حسین علیه السلام، باید گرفت، همین است؛ و ما به لطف الهی، این مسأله را در كتاب حاضر تعقیب خواهیم كرد؛...
اثر آموزش شخصیت و موقف تاریخی امام احرار علیه السلام و شرایط زمان و علل اصلی قیام او؛ اینست كه دید سیاسی - اجتماعی و موقع شناسی ما را بازتر می كند و ناگفته پیداست كه امتی به رشد و تعالی می رسد كه با دید باز و واقع بینانه، به اوضاع بنگرد و روش خود را بر پایه های صحیح استوار سازد. ما با شناخت زندگی و قیام حسین بن علی علیه السلام و درك زمان او، درخواهیم یافت كه برای پیروزی و تداوم یك انقلاب ثمربخش و ایده آل، درك صحیح سیاسی، تسلط كامل بر اوضاع روز، دریافت روح جماعات و توجه به اثرات دیرپای استراتژی همه جانبه و تاكتیك های عاقلانه و حساب شده، موقع شناسی و باریك بینی به همراه پایداری و استقامت، صلابت و عزم و تصمیم شكست ناپذیر، لازم و ضروری است.
باید هوش و درایت، تدبیر و دور اندیشی، نقشه ی درست و صحیح، با اخلاص و صمیمیت، راستی و مردانگی، همگی در راه یك «تز» روشن و تبیین شده بسیج شود، تا بتواند وضعی بهتر به وجود آورد. شما كدام یك از انقلابات به ثمر رسیده ی جهان را سراغ دارید كه بدون برخورداری از این عناصر، بارور شده باشد؟
از سوی دیگر، با بحث از شخصیت و اخلاق و رفتار و ملكات فاضله و نیروی الهی و معنوی امام حسین علیه السلام و موقعیت او و یاران پاكباز او، برای ما مدلل خواهد شد كه نهضت كربلا، یك قیام الهی و انسانی به معنی واقعی كلمه است كه از همه ی مراحل خلوص و انسانیت و از عالی ترین مظاهر صفا و وفا و گذشت و بزرگواری برخوردار بوده است. ما در این نوشته خواهیم فهمید كه: نهضت كربلا از سایر نهضت های انقلابی - مذهبی نیز ممتاز بوده و بنابراین بررسی و تحلیل این سرگذشت پرماجرا و حساس، برای هر انقلابی پاكنهاد و مخلصی در سراسر گیتی درس آموز و راهگشاست.
روش بحث ما، از اصل «سنجش نهضت كربلا با حدود مقیاس های طبیعی و اجتماعی» پیروی می كند؛ مفهوم این گفته آن است كه ما زندگی و قیام حسینی علیه السلام را بدون آنكه در هاله ای از اعجاز و ابهام فروبریم، با موازین روشن و قابل دركی كه در دست داریم، مورد بحث قرار می دهیم.
به عقیده ی ما، شهادت امام حسین علیه السلام و اثرات دیرپای آن، با موازین مزبور قابل درك بوده و حالت استثنایی ندارد. یكی از اشتباهات متداول در مسایل مربوط به مذهب - اعم از اصول و فروع - این است كه از اصل «مسأله فراتر از درك ماست» پیروی می كنیم و در نتیجه، از بحث و تحقیق در این مسایل فرو می مانیم؛ این شیوه، علاوه بر ضایعات فكری بیشماری كه به بار می آورد، منشأ پیدایش بسیاری از خرافات و اوهام شده است. پیروی از همین اصل موجب آن شده است كه نهضتی كه نیروی محركه تاریخ اسلام و شیعه بوده، و سر سلسله نهضت های ضد استبداد و ستم تاریخ اسلام و تشیع قرار گرفته، به صورتی غیر قابل درك و تقلید، قلمداد شود!... و ما هنوز ندانسته ایم كه چگونه صلح امام حسن علیه السلام و درس امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام با همه ی زمان ها و مكان ها و در كلیه شرایط و امكانات، قابل فهم و تقلید است؛ ولی قیام حسینی از فلسفه ای جداگانه و مزبور برخوردار بوده است؟!!
اساسا باید دانست كه زندگی پیشوایان دینی ما، بر پایه معجزه استوار نبوده و
به طوری كه در این كتاب خواهیم دید: قیام حسینی علیه السلام نیز همچون قیام های دیگر جهان، معلول یك سلسله عوامل طبیعی و روشن بوده است. این گفته نه بدان مفهوم است ما در این نوشته، شخصیت آسمانی و بزرگ امام علیه السلام و موقعیت دقیق و جریان حیرت انگیز او را فراموش كرده ایم، بلكه می گوییم قیام وی از قلمرو قانون و نظام الهی ای كه در جهان حاكم است، مستثنی نیست. ما در بحث از آثار و نتایج قیام خواهیم دید كه حادثه خونین كربلا، حوادث و وقایعی را به دنبال داشته و در جهان اسلام آن چنان موجی ایجاد كرده كه در طول 14 قرن گذشته، از اهتزاز باز نایستاده و نقش اساسی را در حیات اجتماعی و سیاسی امت اسلام بازی كرده است و انقلاب حسین بن علی علیه السلام بدون هیچ مبالغه ای به صورت «حماسه تاریخ» همه ی جهان ظاهر شده است. و حتی می توان گفت این قیام برای رهایی امتها از قید و بند اسارت، به طرح جدیدی دست زده است.
در كتاب حاضر انحراف مسیر جامعه اسلام در استفاده از جریان عاشورا و تحریف كلی بهره هائی كه یك امت زنده و فهمیده باید از چنین سرگذشت آموزنده ای برگیرد، مورد بحث قرار خواهد گرفت و به عوامل این انحراف و تحریف و روزنه های امید جدیدی كه با پیشرفت فكری جامعه ی اسلامی و بالاخص، خانواده ی شیعه ایرانی برای بهره مندی صحیح از مكتب انقلاب حسینی، باز شده، اشاره خواهد رفت.
بدین ترتیب، هدف و روح كلی كتاب، شناخت رسالت تاریخی حسین بن علی علیه السلام است و راه ما به شناسایی مزبور، اولا شناخت شخصیت امام علیه السلام و ثانیا دریافت زمان او و ثالثا وقوف به متن سرگذشت عاشورا و آنگاه بررسی ماهیت عوامل و موجبات و آثار و نتایج قیام است، بنابراین ما در سه بخش به ترتیب ذیل با خوانندگان ارجمند سخن می گوییم:
در بخش اول، از تكوین شخصیت و ارگانیزم روحی و افكار و ایده ها و زندگی
خصوصی و موقعیت اجتماعی امام علیه السلام صحبت می كنیم.
در بخش دوم، سیمای نیم قرن پس از رسول اكرم صلی الله علیه و آله را از نظر می گذرانیم و عوامل زیرین انحرافات جامعه اسلامی را طی چند دوره، از مرگ پیغمبر صلی الله علیه و آله تا زمامداری علی علیه السلام و از شهادت علی علیه السلام تا مرگ معاویه، بررسی می كنیم و آنگاه قیافه سیاسی امام در نیم قرن ملاحظه می كنیم.
در بخش سوم، به اتكای موارد دو بخش گذشته، استراتژی انقلاب امام احرار و انگیزه های درونی متخاصمین و امواج سهمگین و بی پایان انقلاب حسینی علیه السلام و بالاخره درسهائی كه از مكتب انقلابی حسین بن علی علیه السلام باید گرفت، مورد بحث قرار خواهد گرفت.
هر چند نگارنده ی این اثر، كوچكتر از آن است كه بتواند ترسیم صحیح و همه جانبه و وسیع از قیام پر ارج و ملكوتی حضرت سید الشهدأ علیه السلام كند و آن را در معرض افكار صاحب نظران گذارد؛ ولی امید دارد بتواند كه تا حدود ظرفیت اندك خویش، از آن سرچشمه ی فضیلت و آزادگی، نیرو گیرد و بهره مند شود. و آن را فرا روی خوانندگان گذارد...
امیدوار است كه این اثر كوچك كه به نام شخصیتی بزرگ، بزرگی یافته، مورد پسند صاحب نظران افتد و در تكوین روح انقلاب مذهبی امت های اسلامی، رسالت خویش را به انجام رساند.
پیشاپیش از كاست ها و لغزش های خود، پوزش می طلبد و از خوانندگان صاحب نظر، درخواست یادآوری صمیمانه خطاها و لغزش ها را دارد.
تهران - دوم شهریور ماه 1344
محمد جواد حجتی كرمانی
تجزیه و تحلیل دقیق زندگی و قیام امام احرار، بدان گونه كه شخصیت حقیقی امام و چهره واقعی قیام ترسیم گردد، لزوما ما را با مباحث: تاریخ، فلسفه تاریخ، جامعه شناسی، روان شناسی فرد و جامعه، مباحث مربوط به وراثت و تعلیم و تربیت، مطالعه در فعل و انفعالات و تحولات جوامع بشری، بررسی روحیه امت ها و دریافت حالات روحی جوامع و افراد، آشنایی با رژیم های سیاسی حاكم بر جماعات، بحث های مربوط به مذهب و روان شناسی مذهبی، اوضاع جغرافیایی و وضع زندگی اقتصادی جامعه ی انسانی و جز اینها... مربوط می سازد... افزون بر اینها، مطالعه در روحیه ی جامعه ی عرب و خصوصیات اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی آنان - كه سازنده ی تاریخ آنان و هر امت دیگری است، - اوضاع قبل و بعد از اسلام، حدود تأثیر اسلام بر جامعه عرب و بقایای حالات جاهلیت بعد از اسلام، احوال شخصی دودمان «هاشم» و «امیه»، عوامل زیرین تحولات پس از پیغمبر صلی الله علیه و آله و زمامداری بنی امیه و بالاخره سیستم تربیتی و وضع خانوادگی و
موقعیت اجتماعی و سیاسی و محیط خاص دوران اخیر زندگی امام، در متن بحث جامع تحلیلی مفروض قرار دارد.
مطالعه ی انقلاب های تاریخی جهان و ظهور رهبران مذهبی، انقلابی، ملی و آزادی خواه در جوامع انسانی از دور و نزدیك، قدیم و جدید نیز، برای یك مقایسه و تطبیق آموزنده، بسیار جالب و ضروری است.
بحث در تأثیرات مداوم نهضت كربلا و نقش سیاسی مسأله در طول 14 قرن گذشته، سیر حادثه در ادبیات و نحوه های مختلف انعكاس نهضت مزبور در افكار امم و اقوام بر حسب اختلاف زمان و مكان و بالاخره درس هایی كه از این سرگذشت شورانگیز باید گرفت، نیز، برای یك حقیقت جوی انقلابی، لازم و واجب است. به علاوه، در انقلاباتی كه جهان به نام مذهب به خود دیده و بخصوص قیام خونین حسینی علیه السلام یك نكته شگرف و فراموش شده وجود دارد و آن جنبه «الهی و معنوی» قیام و انقلاب است مطالعه ی در این باره، نیازمند درك واقعی سیرهای معنوی و عرفانی و دریافت حالات شگفت رجال وحی و اولیای خداست؛ و آشنایان راه می دانند كه امام و یاران پاك نهاد او در آن مرحله ی عظیم انقلابی، چه مدارج اسرار آمیزی را طی كرده اند.
خواننده ی هوشمند ما نیك متوجه است كه هر یك از مسایل نامبرده بالا، نه تنها در خور نگارش كتابی جداگانه است؛ بلكه احتیاج به بررسی جمعی و تبادل آراء و افكار دانشمندان ورزیده و صاحب نظر و استادان صاحب كرسی رشته های مختلف تخصصی فوق دارد، و بنابر این، بخوبی روشن است كه گام زدن در این مرحله ی خطیر، با فقدان ابزار كافی، جراتی فزون از حد و جسارتی زیاده از معمول لازم دارد و به راستی نگارنده ی این سطور، خود را در این وادی حیران و سرگردان و در این دریا دچار غرقاب و طوفان می بیند؛ ولی خود این سرگشتگی و طوفان زدگی كه هزاران انسان شرافتمند و آزاده بدان می نگرند، لذت گناهی را دارد كه در خور عفو و اغماض است!... توجه به مطالب فوق باعث شده بود كه به هنگام جمع آوری یادداشت های مربوط به این كتاب، قلم نگارنده، پیوسته با تردید و اضطراب بر صفحه ی
نامه به گردش درآید؛ ولی سرانجام با استمداد از روح بزرگ امام علیه السلام بر آن شدم كه در خور همین سرمایه ی كم، یادداشتها را به رشته نظم كشم و به صورت كتابی كوچك و كم مایه كه به نام جاودانه ی امام حسین علیه السلام بزرگی یافته و گرانمایه شده تقدیم خوانندگان ارجمند كنم.
باری: تاریخ، علاوه بر آنكه جالب و خواندنی است، آموزنده و عبرت انگیز است و برای آن كس كه مرد عمل و در طلب كمال است، تاریخی جالبتر و خواندنی تر است كه آموزنده تر و عبرت انگیزتر باشد، و هر قدر كه در یك تاریخ، عناصر مختلف روانی، عقلی و عاطفی انسانی بیشتر نمودار باشد، آموزنده تر خواهد بود. دریافت و تشریح این عناصر، فلسفه یك تاریخ آموزنده را به وجود می آورد و این همان است كه از دیرباز مورد توجه ارباب ادیان جهان بوده و پیوسته مردمان را بدان متذكر می شده اند. تاریخ زندگی و قیام امام حسین علیه السلام نیز باید از این وجهه دیده شود. بنابراین، هدف اصلی كتاب حاضر، شناخت عناصر اولیه حادثه پرشور كربلا و دریافت ماهیت قیام خونین حسینی است؛ ولی باید دانست كه عوامل یك قیام، منحصر به شرایط خاص تاریخی و اجتماعی و سیاسی نیست، بلكه سجایا و روحیات پدید آورنده ی یك نهضت نیز، از محركات اولیه چرخ تاریخ است و این، منافات با این حقیقت ندارد كه خود این سجایا و ملكات، معلول یك سلسله علل و عوامل طبیعی دیگر باشد. داوری درباره ی این كه یك مرد تاریخ، تا چه اندازه لایق اشغال مقام ارجمندی بوده كه بدو داده اند، بدون وقوف بر حالات روحی و شخصیت واقعی او میسور نیست. یك عده از مردان بزرگ تاریخ، به قول «برتراندراسل»: «آن قدرها هم كه ما گمان می كنیم بزرگ و بلند مرتبه نیستند و بتی كه از آنها در مغز ساخته اند، آن قدرها هم بلند قامت نیست.» [1] .
بنابراین همان گونه كه وی در جای دیگر می گوید: «اگر انسان به جزئیات احوال مردان بزرگ آشنا نباشد، محال است كه بتواند درباره ی شخصیت حقیقی آنها قضاوت
نموده و دریابد كه این افراد تا چه حد برای اخذ مقام بلندی كه در تاریخ كسب كرده اند، شایستگی داشته اند.» [2] لذا برای ما لازم است كه اولا شخصیت مردی به نام حسین بن علی علیه السلام را بشناسیم و بر زندگی شخصی او وقوف یابیم و آنگاه شرایط خاص تاریخی دوران حیات او را بررسی كنیم تا بتوانیم به هدف او نزدیك شویم.
نویسندگانی كه درباره ی امام حسین علیه السلام كتاب نوشته اند، یا به صرف نقل تاریخ پرداخته و با وصف آنكه از زوایای زندگی امام علیه السلام بحث كرده ولی زوایای مزبور را، بكلی از هم جدا و پراكنده ملاحظه كرده اند و در صدد تلفیق جزئیات زندگی و دریافت شخصیت همه جانبه ی رهبر انقلاب كربلا نبوده اند و یا به شرحی تحلیلی زندگی و قیام پرداخته اند بدون آنكه به همه جزئیات زندگی وی توجه كنند.
كتاب های نوع اول، خسته كننده و كم فایده و كتاب های نوع دوم كه بسیار بندرت یافت می شود، احیانا مبهم و تاریك است. ماهیت انقلاب حسینی، بدون آموزش شرح زندگی او و بدون مطالعه ی اوضاع زمانه او و بدون اطلاع بر متن سرگذشت انقلاب كربلا، به درستی قابل درك نیست. ما ادعا نمی كنیم كه بدین ترتیب می توانیم چهره واقعی امام و قیام او را ترسیم كنیم؛ ولی از این رهگذر از یك طرف با بسیاری از اصول و مبانی حوادث تاریخی آشنا می شویم و از طرفی مبادی اساسی قیام امام علیه السلام را دریافت می كنیم.
ما در این كتاب سعی می كنیم این نكته اساسی را مدلل سازیم كه در زندگی شخصیتی چون حسین علیه السلام كه می تواند راهنمای همه جانبه ی ما باشد، نباید توجه به یك جهت خاص، ما را از جهات آموزنده و پر ارج دیگر بازدارد.
این كه ما حسین بن علی علیه السلام را «حماسه تاریخ» نامیده ایم از آن رو است كه وی با همه خصوصیات اخلاقی و روحی و طرز زندگی خویش، آزادی خواهان جهان را به مكتبی ویژه، بر مبنایی عالیتر از آن چه رزمندگان جهان می خواهند، دعوت می كند و ایده ی آنان را به رنگی دیگر در می آورد.
ما در شرح زندگی امام علیه السلام و بررسی خانواده و محیط تربیت و لمس ارگانیزم
روحی و درك موقعیت سیاسی و اجتماعی او به یك انسان شرافتمند بزرگوار برخورد می كنیم كه در عزت نفس و بزرگی روح و طهارت نفس و تواضع و نوع دوستی و فداكاری و سایر خصال حمیده ی انسانی، در مرتبه ای مافوق تصور قرار دارد و درس زندگی چنین مردی برای یك حقیقت جوی آزاده، در تمام مراحل زندگی، سرمشق و راهنما خواهد بود.
اكثریت كسانی كه در مكتب انقلابی حسینی علیه السلام به مطالعه پرداخته و یا بدان ابراز علاقه می كنند، از این حقایق پر ارج غفلت كرده، و امام را تنها در قیافه یك مرد انقلابی دیده اند؛ علت این امر واضح است: ملل استعمار زده و به زنجیر كشیده شده، همه ی افكارشان در جهت مبارزه و انقلاب بسیج می شود و همه چیز را با همین دیده می نگرند.
ما در عین این كه مطالعه ی مزبور را در این كتاب انجام می دهیم و چهره ی انقلابی امام علیه السلام را مشاهده می كنیم، از سایر جهات انسانی او كه همه، در انقلاب او موثر بوده و نمودار شده است، غافل نخواهیم بود و معتقدیم اشتباه و شتابزدگی ما در این مرحله، بسیاری از مسایل اصیل را كه در متن انقلاب الهی امام حسین علیه السلام دخالت داشته، از نظر ما پنهان خواهد كرد.
كتاب حاضر كه از یك انقلاب عظیم سخن می گوید، حامل یك رسالت تاریخی است و آن توجیه افكار ضد ظلم و استعمار به سمت آیین خدایی و دید وسیع جهانی و صدق و اخلاص و معنویت همیشه جاوید حسینی علیه السلام است...
این احساس، در طبقات منور الفكر بر پایه های نیكوتر و توجه به یك انقلاب اصیل و راستین و همه جانبه، موجود است و در این میان، داعیان مذهب پیوسته مدعی آن بوده و هستند كه در پرتو تعلیمات مذهبی و الهام از رویه پیشوایان دین، می توان به سرمنزل مقصود راه برد و به دوران بدبختی و استعمار و ذلت، پایان داد.
متأسفانه، ادعای مزبور، با آن كه از دلائلی برخوردار بوده است، اما دلائل مزبور برای بشر كنجكاو و ماجراجوی عصر حاضر، چندان قانع كننده نیستند و یا به
صورت قابل تطبیق بر دنیای روز، تفسیر نشده و رهبران نیز در این فكر نبوده اند كه به فراخور حال جامعه «تز» خود را توجیه و تبیین كنند.
بگذاریم از این كه اتكای مذهبیون به «تز» فوق، ناشی از یك نوع غرور و تنبلی فكری و عدم رشد و دریافت معلومات روز و پیشرفت دنیای حاضر بوده است؛
ولی نمی توانیم از ضایعات فكری و تخدیر اعصاب عظیمی كه تفكر تبیین نشده ی نامبرده به وجود آورده، صرف نظر كنیم. در این دنیای آشفته كه اجتماعات بشری، در تب و تاب یك انقلاب همه جانبه به سر می برد، یكی از رسالتهای مهم و تاریخی مذهب، رهبری افكار انقلابی و به سامان رسانیدن اوضاع نابسامان اجتماعی بشری است.
به نظر ما درس بزرگی كه از سرگذشت زندگی و قیام امام حسین علیه السلام، باید گرفت، همین است؛ و ما به لطف الهی، این مسأله را در كتاب حاضر تعقیب خواهیم كرد؛...
اثر آموزش شخصیت و موقف تاریخی امام احرار علیه السلام و شرایط زمان و علل اصلی قیام او؛ اینست كه دید سیاسی - اجتماعی و موقع شناسی ما را بازتر می كند و ناگفته پیداست كه امتی به رشد و تعالی می رسد كه با دید باز و واقع بینانه، به اوضاع بنگرد و روش خود را بر پایه های صحیح استوار سازد. ما با شناخت زندگی و قیام حسین بن علی علیه السلام و درك زمان او، درخواهیم یافت كه برای پیروزی و تداوم یك انقلاب ثمربخش و ایده آل، درك صحیح سیاسی، تسلط كامل بر اوضاع روز، دریافت روح جماعات و توجه به اثرات دیرپای استراتژی همه جانبه و تاكتیك های عاقلانه و حساب شده، موقع شناسی و باریك بینی به همراه پایداری و استقامت، صلابت و عزم و تصمیم شكست ناپذیر، لازم و ضروری است.
باید هوش و درایت، تدبیر و دور اندیشی، نقشه ی درست و صحیح، با اخلاص و صمیمیت، راستی و مردانگی، همگی در راه یك «تز» روشن و تبیین شده بسیج شود، تا بتواند وضعی بهتر به وجود آورد. شما كدام یك از انقلابات به ثمر رسیده ی جهان را سراغ دارید كه بدون برخورداری از این عناصر، بارور شده باشد؟
از سوی دیگر، با بحث از شخصیت و اخلاق و رفتار و ملكات فاضله و نیروی الهی و معنوی امام حسین علیه السلام و موقعیت او و یاران پاكباز او، برای ما مدلل خواهد شد كه نهضت كربلا، یك قیام الهی و انسانی به معنی واقعی كلمه است كه از همه ی مراحل خلوص و انسانیت و از عالی ترین مظاهر صفا و وفا و گذشت و بزرگواری برخوردار بوده است. ما در این نوشته خواهیم فهمید كه: نهضت كربلا از سایر نهضت های انقلابی - مذهبی نیز ممتاز بوده و بنابراین بررسی و تحلیل این سرگذشت پرماجرا و حساس، برای هر انقلابی پاكنهاد و مخلصی در سراسر گیتی درس آموز و راهگشاست.
روش بحث ما، از اصل «سنجش نهضت كربلا با حدود مقیاس های طبیعی و اجتماعی» پیروی می كند؛ مفهوم این گفته آن است كه ما زندگی و قیام حسینی علیه السلام را بدون آنكه در هاله ای از اعجاز و ابهام فروبریم، با موازین روشن و قابل دركی كه در دست داریم، مورد بحث قرار می دهیم.
به عقیده ی ما، شهادت امام حسین علیه السلام و اثرات دیرپای آن، با موازین مزبور قابل درك بوده و حالت استثنایی ندارد. یكی از اشتباهات متداول در مسایل مربوط به مذهب - اعم از اصول و فروع - این است كه از اصل «مسأله فراتر از درك ماست» پیروی می كنیم و در نتیجه، از بحث و تحقیق در این مسایل فرو می مانیم؛ این شیوه، علاوه بر ضایعات فكری بیشماری كه به بار می آورد، منشأ پیدایش بسیاری از خرافات و اوهام شده است. پیروی از همین اصل موجب آن شده است كه نهضتی كه نیروی محركه تاریخ اسلام و شیعه بوده، و سر سلسله نهضت های ضد استبداد و ستم تاریخ اسلام و تشیع قرار گرفته، به صورتی غیر قابل درك و تقلید، قلمداد شود!... و ما هنوز ندانسته ایم كه چگونه صلح امام حسن علیه السلام و درس امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام با همه ی زمان ها و مكان ها و در كلیه شرایط و امكانات، قابل فهم و تقلید است؛ ولی قیام حسینی از فلسفه ای جداگانه و مزبور برخوردار بوده است؟!!
اساسا باید دانست كه زندگی پیشوایان دینی ما، بر پایه معجزه استوار نبوده و
به طوری كه در این كتاب خواهیم دید: قیام حسینی علیه السلام نیز همچون قیام های دیگر جهان، معلول یك سلسله عوامل طبیعی و روشن بوده است. این گفته نه بدان مفهوم است ما در این نوشته، شخصیت آسمانی و بزرگ امام علیه السلام و موقعیت دقیق و جریان حیرت انگیز او را فراموش كرده ایم، بلكه می گوییم قیام وی از قلمرو قانون و نظام الهی ای كه در جهان حاكم است، مستثنی نیست. ما در بحث از آثار و نتایج قیام خواهیم دید كه حادثه خونین كربلا، حوادث و وقایعی را به دنبال داشته و در جهان اسلام آن چنان موجی ایجاد كرده كه در طول 14 قرن گذشته، از اهتزاز باز نایستاده و نقش اساسی را در حیات اجتماعی و سیاسی امت اسلام بازی كرده است و انقلاب حسین بن علی علیه السلام بدون هیچ مبالغه ای به صورت «حماسه تاریخ» همه ی جهان ظاهر شده است. و حتی می توان گفت این قیام برای رهایی امتها از قید و بند اسارت، به طرح جدیدی دست زده است.
در كتاب حاضر انحراف مسیر جامعه اسلام در استفاده از جریان عاشورا و تحریف كلی بهره هائی كه یك امت زنده و فهمیده باید از چنین سرگذشت آموزنده ای برگیرد، مورد بحث قرار خواهد گرفت و به عوامل این انحراف و تحریف و روزنه های امید جدیدی كه با پیشرفت فكری جامعه ی اسلامی و بالاخص، خانواده ی شیعه ایرانی برای بهره مندی صحیح از مكتب انقلاب حسینی، باز شده، اشاره خواهد رفت.
بدین ترتیب، هدف و روح كلی كتاب، شناخت رسالت تاریخی حسین بن علی علیه السلام است و راه ما به شناسایی مزبور، اولا شناخت شخصیت امام علیه السلام و ثانیا دریافت زمان او و ثالثا وقوف به متن سرگذشت عاشورا و آنگاه بررسی ماهیت عوامل و موجبات و آثار و نتایج قیام است، بنابراین ما در سه بخش به ترتیب ذیل با خوانندگان ارجمند سخن می گوییم:
در بخش اول، از تكوین شخصیت و ارگانیزم روحی و افكار و ایده ها و زندگی
خصوصی و موقعیت اجتماعی امام علیه السلام صحبت می كنیم.
در بخش دوم، سیمای نیم قرن پس از رسول اكرم صلی الله علیه و آله را از نظر می گذرانیم و عوامل زیرین انحرافات جامعه اسلامی را طی چند دوره، از مرگ پیغمبر صلی الله علیه و آله تا زمامداری علی علیه السلام و از شهادت علی علیه السلام تا مرگ معاویه، بررسی می كنیم و آنگاه قیافه سیاسی امام در نیم قرن ملاحظه می كنیم.
در بخش سوم، به اتكای موارد دو بخش گذشته، استراتژی انقلاب امام احرار و انگیزه های درونی متخاصمین و امواج سهمگین و بی پایان انقلاب حسینی علیه السلام و بالاخره درسهائی كه از مكتب انقلابی حسین بن علی علیه السلام باید گرفت، مورد بحث قرار خواهد گرفت.
هر چند نگارنده ی این اثر، كوچكتر از آن است كه بتواند ترسیم صحیح و همه جانبه و وسیع از قیام پر ارج و ملكوتی حضرت سید الشهدأ علیه السلام كند و آن را در معرض افكار صاحب نظران گذارد؛ ولی امید دارد بتواند كه تا حدود ظرفیت اندك خویش، از آن سرچشمه ی فضیلت و آزادگی، نیرو گیرد و بهره مند شود. و آن را فرا روی خوانندگان گذارد...
امیدوار است كه این اثر كوچك كه به نام شخصیتی بزرگ، بزرگی یافته، مورد پسند صاحب نظران افتد و در تكوین روح انقلاب مذهبی امت های اسلامی، رسالت خویش را به انجام رساند.
پیشاپیش از كاست ها و لغزش های خود، پوزش می طلبد و از خوانندگان صاحب نظر، درخواست یادآوری صمیمانه خطاها و لغزش ها را دارد.
تهران - دوم شهریور ماه 1344
محمد جواد حجتی كرمانی
[1] درك تاريخ، ص 52.
[2] همان، ص 26.