کد مطلب:179988 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:277
مقدمه
1- تحقیق و تصحیح متون كهن، عمدتا به شیوه ی «متن - محور» انجام شده است و می شود. از این رو، گاهی یك متن مفصل كامل به دست تحقیق و تصحیح سپرده می شود كه در قالب كتاب ارائه می شود. گاهی این متن، مختصر است كه در حد رساله عرضه می شود. و گاهی - به هر دلیل - گزیده یا بخشی از متن، تحقیق و تصحیح و منتشر می شود. به هر حال، محور اصلی، یك متن مشخص است.
2- یك شیوه دیگر برای تحقیق و تصحیح متون، شیوه ی «موضوع - محور» است. در این شیوه، موضوع به عنوان محور قرار می گیرد، نه یك متن مشخص. به بیان دیگر، در این شیوه، در جست و جوی موضوعی خاص، كند و كاوی در متن صورت می گیرد. در پی آن موادی انتخاب می شود: گاهی یك متن كامل (مختصر یا مفصل)، گاه فصل یا بخشی از یك متن یا مقدمه یا خاتمه ی آن، و گاه حواشی یك متن (یادداشت های صفحات آغاز و انجام، وقفنامه ها، برخی از حواشی كه توسط مصنف یا غیر او نوشته می شود).
سپس گزینش این مواد، تحقیق و تصحیح آنها (حتی الامكان بر مبنای چند نسخه)، تدوین آنها به شیوه ای خاص (مثلا به ترتیب زمانی، جغرافیایی، ریز موضوع و...) و سرانجام، انتشار آنها انجام می شود.
3 - این شیوه، فواید و ثمراتی در پی دارد. از جمله:
1 - 3. انتشار بخش هایی از آثار كهن، كه گاه، حتی در صورت انتشار كامل آن اثر، به آن توجه نمی شود. مانند: وقفنامه ها، یادداشت های صفحات آغاز و پایان نسخه ها و مانند آن ها، با وجود فوائدی كه در آن است.
2 - 3. گاهی امكانات و زمینه برای نشر كامل یك اثر كهن فراهم نیست. در این حال، تحقیق و تصحیح و نشر بخشی از آن اثر، می تواند ارزش، انگیزه، شیوه و ویژگی های آن را به اهل تحقیق بشناساند.
3 - 3. گرد آوری مواد پراكنده (جمع الشتات) حول یك محور، تا پژوهشگران به كمك آن به نكات تازه دست یابند. تحلیل و بررسی تاریخی درباره ی یك موضوع، جرقه هایی كه در فكر اهل نظر زده می شود و دستاوردهایی كه نتیجه ی صید شكار ذهن های وقاد است، نمونه هایی از این نكات تازه است.
4 - 3. گاهی برخی از این نكات كه در حاشیه ها ثبت شده، فرآورده ی فرآیندی پژوهشی دراز مدت برای نویسنده ی آن كتاب و رساله بوده كه در قالب عباراتی كوتاه نوشته شده، بدون این كه نویسنده، فرصت تبیین آن را به تفصیل داشته باشد، یا آن را در كسوت كتاب یا رساله ای عرضه كرده باشد.
انتشار همین نكات كوتاه و مفید - كه همچون در، كوچك و قیمتی است - دریچه هایی را به روی اندیشه ی اهل نظر می گشاید، كه بسیاری از نوآوری های علمی، مدیون همین گونه نكات بدیع و كوتاه است.
5 - 3. از آن جا كه نكات مورد نظر در این روش تحقیق، غالبا نكات كوتاه و كم حجم است، محققان مختلف می توانند در چنین فرآیندی شركت كنند. بدین گونه، از امتیازات كار جمعی نیز می توان بهره گرفت، كه در تحقیق متن - محور، غالبا چنین امكانی وجود ندارد. باید دقت شود كه فرصت های محدود محققان و تعهدات علمی گوناگون آنها، امكان سرمایه گذاری زمانی طولانی را از آنها می گیرد. در این حال، بسیاری از نكات مهم ولی كم حجم، ناگفته می ماند و راه های پیموده ی پیشین، دیگر بار، از اول آغاز می شود. ولی در شیوه ی موضوع - محور، با استفاده از وقت های مختصر پژوهشگران به روش كار جمعی، پشتوانه ی عظیم تجربه های علمی آنها به ثمر می نشیند و نتایج مفیدی می دهد.
4 - این شیوه ی كار، پیشینه ای در میان اهل تحقیق دارد، از جمله:
1 - 4. فی رحاب نهج البلاغة، نوشته علامه محقق استاد سید عبدالعزیز طباطبایی، مجموعه ای از نكات پراكنده در مورد نهج البلاغه [1] .
2 - 4. اجازات العلامة المجلسی، نوشته استاد سید احمد حسینی اشكوری، مجموعه ای از اجازات روایتی علامه مجلسی كه در حاشیه ی نسخه های خطی آمده است. این كتاب به مناسبت سیصدمین سالگرد ارتحال علامه مجلسی در سال 1410 قمری توسط كتابخانه آیت الله مرعشی منتشر شد [2] .
3 - 4. منتخبی از آثار حكمای الهی ایران، گردآوری و تدوین و تحقیق و تصحیح:
استاد فقید سید جلال الدین آشتیانی. این كتاب، كه چهار جلد از آن انتشار یافت، ده ها رساله از فلاسفه ایرانی را در موضوعات مختلف، به ترتیب زمانی دربر دارد. از این رو، یكی از بهترین منابع در مورد تاریخ تحول این علم را نشان می دهد.
5 - فواید دیگری بر این شیوه ی تحقیق و تصحیح متون، مترتب است. نگارنده این سطور، پس از انتشار مقاله ی «در آستان صحیفه» [3] بر آن شد كه این راه را در مورد صحیفه سجادیه پی گیرد و گامی جدید در این راه بردارد. در این گفتار - مانند گفتار پیشین - چنین نكات به ترتیب زمانی است. امید، آن داریم كه عنایات الهی صاحب این صحیفه ی آسمانی شامل حال گردد و صاحب نظران نیز ضمن تحلیل و نقد و بررسی این شیوه، نكات بدیع و مفید در مورد صحیفه را به ما گزارش دهند و ما را در تداوم این راه، یاری رسانند.
2- یك شیوه دیگر برای تحقیق و تصحیح متون، شیوه ی «موضوع - محور» است. در این شیوه، موضوع به عنوان محور قرار می گیرد، نه یك متن مشخص. به بیان دیگر، در این شیوه، در جست و جوی موضوعی خاص، كند و كاوی در متن صورت می گیرد. در پی آن موادی انتخاب می شود: گاهی یك متن كامل (مختصر یا مفصل)، گاه فصل یا بخشی از یك متن یا مقدمه یا خاتمه ی آن، و گاه حواشی یك متن (یادداشت های صفحات آغاز و انجام، وقفنامه ها، برخی از حواشی كه توسط مصنف یا غیر او نوشته می شود).
سپس گزینش این مواد، تحقیق و تصحیح آنها (حتی الامكان بر مبنای چند نسخه)، تدوین آنها به شیوه ای خاص (مثلا به ترتیب زمانی، جغرافیایی، ریز موضوع و...) و سرانجام، انتشار آنها انجام می شود.
3 - این شیوه، فواید و ثمراتی در پی دارد. از جمله:
1 - 3. انتشار بخش هایی از آثار كهن، كه گاه، حتی در صورت انتشار كامل آن اثر، به آن توجه نمی شود. مانند: وقفنامه ها، یادداشت های صفحات آغاز و پایان نسخه ها و مانند آن ها، با وجود فوائدی كه در آن است.
2 - 3. گاهی امكانات و زمینه برای نشر كامل یك اثر كهن فراهم نیست. در این حال، تحقیق و تصحیح و نشر بخشی از آن اثر، می تواند ارزش، انگیزه، شیوه و ویژگی های آن را به اهل تحقیق بشناساند.
3 - 3. گرد آوری مواد پراكنده (جمع الشتات) حول یك محور، تا پژوهشگران به كمك آن به نكات تازه دست یابند. تحلیل و بررسی تاریخی درباره ی یك موضوع، جرقه هایی كه در فكر اهل نظر زده می شود و دستاوردهایی كه نتیجه ی صید شكار ذهن های وقاد است، نمونه هایی از این نكات تازه است.
4 - 3. گاهی برخی از این نكات كه در حاشیه ها ثبت شده، فرآورده ی فرآیندی پژوهشی دراز مدت برای نویسنده ی آن كتاب و رساله بوده كه در قالب عباراتی كوتاه نوشته شده، بدون این كه نویسنده، فرصت تبیین آن را به تفصیل داشته باشد، یا آن را در كسوت كتاب یا رساله ای عرضه كرده باشد.
انتشار همین نكات كوتاه و مفید - كه همچون در، كوچك و قیمتی است - دریچه هایی را به روی اندیشه ی اهل نظر می گشاید، كه بسیاری از نوآوری های علمی، مدیون همین گونه نكات بدیع و كوتاه است.
5 - 3. از آن جا كه نكات مورد نظر در این روش تحقیق، غالبا نكات كوتاه و كم حجم است، محققان مختلف می توانند در چنین فرآیندی شركت كنند. بدین گونه، از امتیازات كار جمعی نیز می توان بهره گرفت، كه در تحقیق متن - محور، غالبا چنین امكانی وجود ندارد. باید دقت شود كه فرصت های محدود محققان و تعهدات علمی گوناگون آنها، امكان سرمایه گذاری زمانی طولانی را از آنها می گیرد. در این حال، بسیاری از نكات مهم ولی كم حجم، ناگفته می ماند و راه های پیموده ی پیشین، دیگر بار، از اول آغاز می شود. ولی در شیوه ی موضوع - محور، با استفاده از وقت های مختصر پژوهشگران به روش كار جمعی، پشتوانه ی عظیم تجربه های علمی آنها به ثمر می نشیند و نتایج مفیدی می دهد.
4 - این شیوه ی كار، پیشینه ای در میان اهل تحقیق دارد، از جمله:
1 - 4. فی رحاب نهج البلاغة، نوشته علامه محقق استاد سید عبدالعزیز طباطبایی، مجموعه ای از نكات پراكنده در مورد نهج البلاغه [1] .
2 - 4. اجازات العلامة المجلسی، نوشته استاد سید احمد حسینی اشكوری، مجموعه ای از اجازات روایتی علامه مجلسی كه در حاشیه ی نسخه های خطی آمده است. این كتاب به مناسبت سیصدمین سالگرد ارتحال علامه مجلسی در سال 1410 قمری توسط كتابخانه آیت الله مرعشی منتشر شد [2] .
3 - 4. منتخبی از آثار حكمای الهی ایران، گردآوری و تدوین و تحقیق و تصحیح:
استاد فقید سید جلال الدین آشتیانی. این كتاب، كه چهار جلد از آن انتشار یافت، ده ها رساله از فلاسفه ایرانی را در موضوعات مختلف، به ترتیب زمانی دربر دارد. از این رو، یكی از بهترین منابع در مورد تاریخ تحول این علم را نشان می دهد.
5 - فواید دیگری بر این شیوه ی تحقیق و تصحیح متون، مترتب است. نگارنده این سطور، پس از انتشار مقاله ی «در آستان صحیفه» [3] بر آن شد كه این راه را در مورد صحیفه سجادیه پی گیرد و گامی جدید در این راه بردارد. در این گفتار - مانند گفتار پیشین - چنین نكات به ترتیب زمانی است. امید، آن داریم كه عنایات الهی صاحب این صحیفه ی آسمانی شامل حال گردد و صاحب نظران نیز ضمن تحلیل و نقد و بررسی این شیوه، نكات بدیع و مفید در مورد صحیفه را به ما گزارش دهند و ما را در تداوم این راه، یاری رسانند.
[1] رجوع شود به معرفي اين كتاب در: فصلنامه سفينه، شماره ي 5، ص 188 - 176.
[2] نويسنده ي آن كتاب، پس از انتشار كتاب، به اجازاتي ديگر از علامه مجلسي دست يافته كه بخشي از آنها را در مجموعه ي «ميراث حديث شيعه» انتشار داده است.
[3] فصلنامه سفينه، شماره 7، ص 190 - 167.